მსოფლიო ომიდან ცივ ომამდე
მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ გერმანია ბოლომდე დამარცხებული და განადგურებული იყო. ყოფილი რაიხი ოთხი საოკუპაციო ძალის (ბრიტანეთი, საფრანგეთი, აშშ და საბჭოთა კავშირი) წყალობაზე იყო დამოკიდებული. 1945 წელი გერმანიისთვის ნულოვანი წელი (Stunde Null) იყო. ქვეყანამ შეიცვალა ფორმა მას შემდეგ, რაც პოლონეთმა და ჩეხოსლოვაკეთმა დაიბრუნეს სადავო ტერიტორიები გერმანიის აღმოსავლეთში. ასობით ათასობით ეთნიკურად გერმანელს დასავლეთისკენ გაქცევა მოუხდა. ამას ემატებოდა გერმანიაში უკვე მყოფი ლტოლვილების (იძულებით გადაადგილებული მუშა ხელი და საკონცენტრაციო ბანაკებიდან გადარჩენილები) უზარმაზარი რაოდენობა, რამაც ერთიანობაში უპრეცედენტო მასშტაბების ლტოლვილთა პრობლემა წარმოშვა. ოფიციალური ეკონომიკა ჩამოიშალა, შავმა ბაზარმა კი ღრმად მოიკიდა ფეხი. მოიშალა წესრიგი და კანონიერებაც.
1945 წლის ზაფხულში დანარჩენ ევროპაში მდგომარეობა ძირითადად ასევე უიმედო იყო. ცენტრალური და აღმოსავლეთ ევროპის ქვეყნების უმეტესობა სერიოზულად დააზარალა გერმანულმა ოკუპაციამ და 1944-1945 წლებში საბჭოთა და გერმანულ არმიებს შორის გამართულმა ეპიკურმა ბრძოლებმა. დასავლეთ ევროპაში გერმანული საოკუპაციო რეჟიმი არ ყოფილა ისეთი მკაცრი და სისხლიანი, როგორც აღმოსავლეთში. ამასთან, დასავლეთის ფრონტი არ იყო ისეთი მასშტაბების და შედეგების, როგორიც აღმოსავლეთის. დასავლეთ ევროპის შიგნით პირობები მერყეობდა, თუმცა, ყველა სახელმწიფო ეკონომიკური გაბანკროტებისა და სოციალური დისლოკაციის წინაშე იდგა. ბელგია 1945 წელს შედარებით ყველაზე შეძლებული იყო, ვინაიდან იგი გადაურჩა გამანადგურებელ ბრძოლებს და 1944 წლის ბოლოსთვის განთავისუფლებულ იქნა. მისი მეზობელი ჰოლანდიის ნაწილი კი პირიქით, მეორე მსოფლიო ომის ბოლომდე დაპირისპირების არენა იყო. რამდენიმე განთავისუფლებულ ქვეყანაში (მაგალითად, საფრანგეთსა და იტალიაში), გერმანიის არმიის უკანდახევის პერიოდში, მოკლე, მაგრამ სისხლიანმა სამოქალაქო ომებმა იფეთქა. წინააღმდეგობის მოძრაობები უმოწყალოდ უსწორდებოდნენ ადგილობრივ ფაშისტებსა და საკუთარი იდეოლოგიისგან განსხვავებულ ჯგუფებს.
საბჭოთა კავშირმა მნიშვნელოვანი ფიზიკური, ადამიანური დანაკარგები განიცადა 1941 წლის ივნისის შემდეგ. თუმცა, საბჭოელებმა მაინც მოახერხეს გერმანული არმიის ბერლინამდე უკანდახევა. საბჭოთა კავშირი ომიდან დიდი სახელმწიფოს სახელით გამოვიდა, რომელსაც საკუთარი სამხედრო ნაწილები მთელს ცენტრალურ და აღმოსავლეთ ევროპაში ჰყავდა განლაგებული. ამიტომ იოსებ სტალინი იმ პოზიციაში იყო, რომ კომუნისტური რეჟიმები დაემყარებინა ევროპის იმ ნაწილში, რომელიც აშშ-მა და ბრიტანეთმა საბჭოთა კავშირის გავლენის სფეროებად აღიარეს. დასაწყისისთვის, სტალინი თითქოს ნებას აძლევდა არაკომუნისტ პარტიებს, რომ ცენტრალურ და აღმოსავლეთ ევროპის ქვეყნებში საბჭოთა კავშირის მიერ მხარდაჭერილ კომუნისტურ პარტიებთან ერთად კოალიციურ მთავრობებში მიეღოთ მონაწილეობა.
ამერიკის შეერთებული შტატები მეორე მსოფლიო ომიდან დაუზიანებელი და უფრო ძლიერი გამოვიდა, ვიდრე ნებისმიერი სხვა მონაწილე. მას გლობალური ამბიციები და ინტერესები გააჩნდა. უპირველეს ყოვლისა, აშშ-ს სურდა საერთაშორისო ეკონომიკური სისტემის დაფუძნება, რომელიც ღია იქნებოდა თავისუფალი ვაჭრობისა და ინვესტიციებისთვის. ეს სისტემა მოითხოვდა სამმიმართულებიან ინსტიტუციურ სტრუქტურას: მსოფლიო ბანკს, საერთაშორისო მონეტარულ ფონდს და ვაჭრობის საერთაშორისო ორგანიზაციას. მხოლოდ გავლენიან და საკუთარ თავში ისეთ დარწმუნებულ ქვეყანას, როგორც აშშ იყო, შეეძლო გლობალური ეკონომიკური მენეჯმენტისთვის ასეთი გრანდიოზული სქემის შექმნა. საბოლოოდ, მეორე მსოფლიო ომის შემგომ მსოფლიოსთან დაკავშირებულ აშშ-ს გეგმებს საშინაო და საგარეო წინააღმდეგობა შეხვდა და მხოლოდ ნაწილობრივ განხორციელდა.
მათ პოლიტიკურ და ეკონომიკურ სისტემებში არსებითი განსხვავებების მიუხედავად, აშშ და საბჭოთა კავშირი ომის შემდეგ სამუშაო ურთიერთობების შენარჩუნებას იმედოვნებდნენ. გაერთიანებული ერების ორგანიზაცია მოაზრებულ იყო იმისათვის, რომ ომისდროინდელი დიდი ალიანსის წევრებს შორის ომისშემდგომი დიპლომატიური ურთიერთობებისთვის პოლიტიკური ჩარჩოები დაარსებულიყო. 1945 წლის აპრილში პრეზიდენტ ფრანკილ რუზველტის გარდაცვალებამ შეასუსტა აშშ-საბჭოთა კავშირის თანამეშრომლობის პერსპექტივები. ახალმა პრეზიდენტმა ჰარი ტრუმანმა საბჭოთა კავშირის წინააღმდეგ უფრო აგრესიული მიდგომა შეიმუშავა. აშშ-ის მიერ ატომური ბომბის ერთპიროვნულმა მფლობელობამ გააძლიერა ტრუმანის პოზიცია, საბჭოთა კავშირში კი კიდევ უფრო გაზარდა ამერიკისადმი უნდობლობა. ომამდე გავრცელებულმა ორმხრივმა უნდობლობამ კვლავ აქტიურად იჩინა თავი.
მსოფლიო ომის შემდგომი პოლიტიკა
გერმანული არმიის გასვლისთანავე ევროპაში ძალაუფლებაში ეროვნული მთავრობები დაბრუნდნენ. დისკრედიტირებული და უმომავლო კოლაბორაციონისტების გარდა, პოლიტიკოსებს შროსი ორი ძირითადი განსხვავება იყო: პარტია, რომელსაც ეკუთვნოდნენ და ის, თუ სად გაატარეს მათ ოკუპაციის წლები. ზოგი პოლიტიკოსები საზღვარგარეთ გაიქცა და იქ ჩამოაყალიბა დევნილი მთვარობა, სხვები კი სამშობლოში დარჩნენ და უმრავლეს შემთხვევაში წინააღმდეგობის მოძრაობას შეუერთდნენ. მათ შორის (ვინც დარჩა და ვინც გაიქცა) მოგვიანებით დაპირისპირება დაიწყო, იმის მიუხედავად, თუ რომელ პარტიასთან ასოცირდებოდა. თუმცა, მთავარი განმსახვავებელი ომამდე, ომის დროს და ომის შემდეგაც ალბათ მაინც ის იყო, თუ რომელი პარტიის წევრი იყო, რომელ იდეოლოგიას უჭერდა მხარს. კომუნისტები საკმაოდ ძლიერად გამოვიდნენ ომიდან, ვინაიდან მათ წამყვანი როლი ითამაშეს წინააღმდეგობის მოძრაობაში და თან საბჭოთა კავშირის (ჰიტლერის დამმარცხებლის) მხარდაჭერით სარგებლობდნენ. სოციალ დემოკრატებიც ასევე პოპულარულები იყვნენ, რადგან მათ ფაშიზმის წინააღმდეგ დგომის დიდი ხნის ისტორია ჰქონდათ. ამასთან, ისინი მხარს უჭერდნენ ბაზრის სოციალისტურ მოდელს, რაც მოსწონდათ იმ ამომრჩევლებს, რომლებიც ეჭვის თვალით უყურებდნენ კომუნიზმსა და კაპიტალიზმს. კონსერვატებმა ომის შემდეგ ომის წინა პერიოდის პოპულარობადაკარგული მემარჯვენე პარტიებისგან დისტანცირება სცადეს და სახელი შეიცვალეს. ამჯერად უკვე ქრისტიან დემოკრატების სახელით, ისინი სასურველ კაპიტალიზმსა და კეთილდღეობის სახელმწიფოს უჭერდნენ მხარს.
უშუალოდ ომისშემდგომი მთავრობების უმეტესობა კომუნისტების, სოციალისტებისა და ქრისტიან-დემოკრატების კოალიციებს წარმოადგენდა. ისინი ერთად ცდილობდნენ მუშაობას, უკეთესი საზოგადოებების ჩამოყალიბებასა და უფრო სამართლიანი ეკონომიკური სისტემების აშენებას. თუმცა, ადამიანურმა სისუსტეებმა, ღრმა ანტაგონიზმმა, პოლიტიკურმა ამბიციებმა და პარტიათა შორის ქიშპმა ისინი მალე დააშორა ერთმანეთს. კომუნისტებსა და არაკომუნისტებს შორის უნდობლობამ ღრმა ფესვები გაიდგა და ცივი ომის გარიჟრაჟზე საჯაროდ იფეთქა. 1940-იანი წლების ბოლოს, დასავლეთ ევროპაში კომუნისტური პარტიები ან ტოვებდნენ მთავრობებს ან ძალით ყრიდნენ მათ (მაგალითად, საფრანგეთი და იტალია), ცენტრალურ და აღმოსავლეთ ევროპის ქვეყნებში კი მსგავსი ბედი არაკომუნისტურმა პარტიებმა გაიზიარეს (მაგალითად, ჩეხოსლოვაკეთი და პოლონეთი). დასავლეთ ევროპაში სოციალისტური და ქრისტიან დემოკრატიული პარტიები კი, რომლებთაც კომუნისტების წინააღმდეგ საერთო ანტიპატია გააჩნდათ, ერთმანეთთან თანამშრომლობას განაგრძობდნენ.
ბრიტანეთი ომისშემდგომი ევროპული მაგალითისგან განსხვავებული იყო. ბრიტანეთს არ ჰყავდა ძლიერი კომუნისტური პარტია. მთელი რიგი პოლიტიკური და ეკონომიკური რეფორმების წყალობით, ბრიტანეთის მუშათა კლასის დიდმა ნაწილმა უკუაგდო რევოლუციური სოციალიზმი XIX საუკუნეში. სანაცვლოდ, მათ მხარი დაუჭირეს არარევოლუციურ, სოციალ-დემოკრატიულ ლეიბორისტულ (მუშათა) პარტიას. გარდა ამისა, ბრიტანეთს ორ პარტიული სისტემა ჰქონდა, სადაც ერთი პარტია ტრადიციულად მთლიანად აყალიბებდა მთავრობას. XIX საუკუნის დასაწყისში ლიბერალური პარტიის ჩამოშლის შემდეგ, ორი მთავარი პარტია ლეიბორისტები და კონსერვატები იყვნენ. მეორე მსოფლიო ომის განმავლობაში ისინი უინსტონ ჩერჩილის ხელმძღვანელობით ეროვნული ერთობის მთავრობას ქმნიდნენ. თუმცა, ომის შემდეგ პირველივე არჩევნებში, 1945 წლის ივლისში ისნი უკვე ერთმანეთის ოპონენტები იყვნენ. ბევრი ბრიტანელი ჩერჩილს, როგორც ომისდროინდელ ლიდერს, პატივს სცემდა, მაგრამ ისინი მაინც არ ენდობოდნენ კონსერვატებს. მათი აზრით, კონსერვატები ვერ შეძლებდნენ საცხოვრებლების აშენებას, სამუშაო ადგილების შექმნასა და მდიდარი კეთილდღეობის სახელმწიფოს სისტემის მშენებლობას. ამიტომ არჩევნები ლეიბორსიტებმა მოიგეს და ხელისუფლებაში 1951 წლამდე დარჩნენ.
ბრიტანეთს სიტუაცია მნიშვნელოვანი იყო განსაკუთრებით კონტინენტური სოციალისტებისთვის, რომლებიც იმედის თვალით უყურებდნენ ბრიტანელ ლეიბორისტებს. როგორც დენის ჰელი, 1940-იანი წლების ბოლო ლეიბორისტების საერთაშორისო მდივანი, აღნიშნავდა, ამ პერიოდში ლეიბორისტები კონტინენტზე ისეთი პრესტიჟითა და გავლენით სარგებლობდნენ, რომელიც მათ არც მანამდე და არც ამის შემდეგ აღარ ჰქონიათ. ბრიტანეთი ევროპაში ერთადერთი ქვეყანა იყო, სადაც სოციალისტებმა კოალიციური პარტნიორების გარეშე მოიგეს არჩევნები და დააკომპლექტეს მთავრობა. კონტინენტზე მყოფი ახალგაზრდა სოციალისტების იმდეგაცრუებად იქცა ლეიბორისტული მთავრობის საგარეო პოლიტიკა, რომელიც ევროპის ურთიერთობებს მესამე ადგილზე აყენებდა (აშშ-ისა და ბრიტანეთის თანამეგობრობის შემდეგ).
გერმანია ომისშემდგომი კონტინენტური პოლიტიკური ნორმიდან კიდევ ერთი გამონაკლისი იყო. ამ პერიოდში პოლიტიკა დასაწყისისთვის მკაცრად კონტროლირდებოდა საოკუპაციო ძალების მიერ. მაგრამ მათი მიდგომა ადგილობრივი მთავრობებისადმი განსხვავებული იყო. საკუთარი ეროვნული ფორმის მსგავსად, ამერიკელებს სადავეები ყველაზე მეტად ჰქონდათ მიშვებული, საბჭოელები ყველაზე მკაცრები იყვნენ, ბრიტანელები ზემოდან, ამაყად, ამპარტავნად იქცეოდნენ, ფრანგები კი ეგოისტური და აღმატებული პოზიციებიდან მოქმდებდნენ. განსაკუთრებით, ბრიტანეთისა და საფრანგეთის საქციელი ეფუძნებოდა თავიანთ იმპერიულ ტრადიციებს. როგორც ისტორიკოსი ნოელ ანანი აღწერდა, ბრიტანელი წარმომადგენლები გერმანელებს აღიქვამდნენ, როგორც ბედუინებს შორის ყველაზე ინტელიგენტურ ტომს. ერთ-ერთი ამერიკელი მეცნიერი კი ანიშნავდა, რომ საკუთარ საოკუპაციო ზონაში ფრანგები ცდილობდნენ გერმანელი ხალხის ხელახალ განმანათლებლობას და დემოკრატიზებას, იმ მიზნით, რომ მათ ევროპის მორალურ და კულტურულ თანამეგობრობაში ღირებული ადგილი დაეკავებინათ. კერძოდ, ისინი გერმანელებს საფრანგეთის კულტურული მემკვიდრეობის საუკეთესო ნაშრომებთან „აზიარებდნენ“.
მოაზრებული იყო, რომ ოთხ საოკუპაციო ძალას გერმანიის მართვაში მოკავშირეთა მაკონტროლებელი საბჭოს ფარგლებში ერთმანეთთან უნდა ეთანამშრომლათ. საბჭოს შემადგენლობაში აშშ-ის, ბრიტანეთის, საფრანგეთისა და საბჭოთა კავშირის მაღალი ოფიციალური პირები იყვნენ. თუმცა, თანამშრომლობა ვერ შედგა. მნიშვნელოვან საკამათო საკითხად იქცა რეპარაციები. საბჭოელებს დასავლეთის მიერ ოკუპირებულ ინდუსტრიულ ზონებში რაც შეიძლება მეტი მასალის დაუფლების სურვილი ჰქონდათ. ამერიკამ გაითვალისწინა პირველი მსოფლიო ომის შემდეგ გერმანიაში ეკონომიკური შეცდომები, მიიჩნია, რომ მძიმე რეპარაციები გამოსწორების ნაცვლად გაართულებდა სიტუაციას და 1946 წლის მაისში დასავლეთის ზონებიდან საერთოდ შეუწყვიტა საბჭოთა კავშირს რეპარაციების გადახდა. ამას მოჰყვა მოვლენათა მთელი სერია, რამაც საბოლოო დააცილა ერთმანეთს ერთდროს მოკავშირეები. მათგან ერთ-ერთი ყველაზე დრამატული მოვლენა 1948-1949 წლების ბერლინის ბლოკადა იყო, როდესაც საბჭოელებმა ბერლინსა და დასავლეთს შორის ყოველგვარი სარკინიგზო, სახმელეთო და სანაოსნო გზები ჩაკეტეს. დასავლეთმა ამას ბლოკადაში მოქცეული თავისი ბერლინის ზონებისთვის საკვებისა და სხვა საქონლის საჰაერო ძალებით მიწოდებით უპასუხა. ეს მანამ გაგრძელდა, სანამ საბჭოთა კავშირმა თერთმეტი თვის შემდეგ ბლოკადა არ მოხსნა. ბერლინის ბლოკადა 1945 წლის იალტისა და პოცდამის ხელშეკრულებების კრახისა და დასავლეთსა და აღმოსავლეთს შორის დაპირისპირების დაწყების სიმბოლოდ იქცა.
მარშალის გეგმა
1947 წლის დასაწყისში მიღებულმა ანგარიშებმა, რომლებიც გერმანიაში შიმშილისა და სიღარიბის გავრცელებას იუწყებოდა, გააძლიერა ევროპის ეკონომიკური აღდგენის პროცესში სახელმწიფო დეპარტამენტის მცდელობები. გერმანიის სიტუაცია არ იყო დამახასიათებელი მთელი კონტინენტისთვის, თუმცა, ჰუმანიტარული დახმარება მაინც გახდა მნიშვნელოვანი არგუმენტი კონგრესისთვის ამ იდეის მიყიდვის პროცესში. ასევე, კონგრესისთვის მისაღები იყო არგუმენტი, რომ ეკონომიკურად ძლიერი დასავლეთ ევროპა კომუნიზმისთვის ნაკლებ შეღწევადი იქნებოდა. აშშ-ში დახმარების გრძელვადიანი პროგრამის სასარგებლოდ საზოგადოებრივი აზრი ყველაზე მეტად ცენტრალურ და აღმოსავლეთ ევროპაში საბჭოთა კონტროლის დამყარებამ და დასავლეთ ევროპაში კომუნისტური პარტიების სიძლიერემ ჩამოაყალიბა და განაპირობა.
მასიური, დიდი მასშტაბებით დახმარება თავად ამერიკის შეერთებული შტატების ეკონომიკურ ინტერესებშიც იყო. 1947 წლის მაისის მემორანდუმში ეკონომიკურ საკითხებში მეორე მდივანი ვილიამ კლეიტონი სახელმწიფო მდივან ჯორჯ მარშალს სწერდა, აშშ-ის მხრიდან დროული და არსებითი დახმარების გარეშე, ევროპას ეკონომიკური, სოციალური და პოლიტიკური დისინტეგრაცია ემუქრებოდა. მისი აზრით, ამას, მსოფლიოში მომავალი მშვიდობისა და უსაფრთხოებისთვის ნეგატიური გამოვლინებების გარდა, თავად ამერიკის ეკონომიკისთვის დამანგრეველი შედეგი ექნებოდა: ამერიკის მიერ წარმოებული ჭარბი პროდუქციისთვის ბაზრები გაქრებოდა, უმუშევრობა, დეპრესია და დაუბალანსებელი ბიუჯეტი კი თავს სერიოზულად იჩენდა. ეს იმის ფონზე, როდესაც სახელმწიფოს ჯერ კიდევ ომისდროინდელი უზარმაზარი ვალი ჰქონდა.
გერმანიაში არსებული პრობლემების, „დოლარის უფსკრულისა“ და კომუნიზმის საფრთხის შესახებ ევროპიდან მიღებული ანგარიშების საფუძველზე, აშშ-ის ოფიციალურმა პირებმა მარშალს ევროპის დახმარების მრავალწლიანი გეგმის წარმოდგენა დაავალეს. აშშ-ს მხოლოდ ევროპასთან ერთად უნდა ემოქმედა და ეს არ უნდა ყოფილიყო თავს მოხვეული პროგრამა.
ევროპის შიგნით, აშშ-ის მთავრობის შიგნით და ამერიკასა და ევროპას შორის ინტენსიურ მოლაპარაკებებს დაახლოებით ერთი წელი დასჭირდა მანამდე, სანამ ე.წ. მარშალის გეგმა (Marshall Plan) სრულად ჩამოყალიბებული და ფუნქციონირებადი არ გახდა. მარშალის გეგმის უშუალო მიზანი დოლარის უფსკრულის აღმოფხვრა და ევროპისშიდა ვაჭრობის ხელშეწყობა იყო. ამის გაკეთებას იგი აშშ-იდან იმპორტის შეზღუდვითა და ვალუტის გადაცვლადობის წახალისებით აპირებდა. გეგმის გრძელვადიანი მიზნები კი აშშ-ის ბიზნეს პრაქტიკების გავრცელება-დანერგვა და ევროპაში ამერიკის მსგავსი (დიდი, ინტეგრირებული, ეფექტური, ადექვატური, აქტიური) საბაზრო სივრცის ჩამოყალიბება გახლდათ. ამერიკის პოზიციით, ერთიანი ბაზარი ევროპაში მშვიდობისა და კეთილდღეობისა და გლობალურ ეკონომიკურ სისტემაში ევროპის სრული ჩართულობის უმთავრესი პრერეკვიზიტი იყო.
ცოტა ადრე, 1947 წლილს მარტში, პრეზიდენტმა ტრუმანმა მიიღო დოქტრინა (ე.წ. ტრუმანის დოქტრინა), რომლის მიხედვითაც აშშ გაუწევდა სამხედრო დახმარებას საბერძნეთსა და ევროპის სხვა ნებისმიერ სახელმწიფოს, რომელიც კომუნისტური საფრთხის წინაშე დადგებოდა. ამიტომ შეიძლება ითქვას, რომ მარშალის გეგმა ტრუმანის დოქტრინის ეკონომიკურ ნაწილს წარმოადგენდა.
მარშალის გეგმა და მისდამი საბჭოთა კავშირის ნეგატიური დამოკიდებულება ცივი ომის ადრეულ ისტორიისთვის მნიშვნელოვან მოვლენებად იქცა. 1948 წლის თებერვალში ჩეხოსლოვაკეთში კომუნისტების მიერ ძალაუფლების ძალისმიერმა მოპოვებამ და სამი თვის შემდეგ ბერლინის ბლოკადამ კიდევ უფრო გააღრმავა დაპირისპირება.
საერთო ჯამში, მარშალის გეგმა მნიშვნელოვანი და წარმატებული ნაბიჯი იყო. პოლიტიკურად, მან მიანიშნა, რომ ამერიკის შეერთებული შტატები მეორე მსოფლიო ომის შემდგომ ევროპაში დარჩენას აპირებდა (განსხვავებით ევროპისგან იმ იზოლაციისგან, რომელსაც ქვეყანამ ერთი თაობით ადრე მიმართა). ეკონომიკურად, მან ევროპა არ „იხსნა“, ვინაიდან ევროპა ისედაც აღდგენის გზაზე იდგა. თუმცა, მარშალის გეგმამ აღმოფხვრა დოლარის უფსკრული (1948-1949 წლებში აშშ-ში დეპრესიამ იმძლავრა, რის გამოც სხვაობა დროებით კვლავ გაიზარდა). პროგრამით გათვალისწინებული საქონლის მიწოდების გამო, მიმღებმა მთავრობებმა ადგილობრივ ვალუტაში დამატებითი ფონდების დაარსება მოახერხეს, რითაც ისეთი ეროვნული ეკონომიკური მიზნების განხორციელება დაიწყეს, როგორებიცაა ინფრასტრუქტურული განვითარება და ვალის შემცირება. ამ პერიოდის ისტორიკოსის ჩარლზ მაიერის მტკიცებით, ამერიკულმა დახმარებამ შესაძლებლობა მისცა ევროპულ ეკონომიკებს, რომ საკუთარი კაპიტალი უფრო თავისუფლად ეწარმოებინათ და თავიდან აეცილებინათ 1930-იანი წლების მსგავსი დეფლაციური კონკურენცია.
ერთი სიტყვით, მარშალის გეგმამ მოტორის ზეთის (არა საწვავის) როლი შეასრულა – საშუალება მისცა მანქანას, რომ უფრო ეფექტურად ემუშავა.
ევროპული მოძრაობა
1948 წლის მაისში, მეორე მსოფლიო ომიდან სამი წლის შემდეგ, ჰააგაში თითქმის ათასი ადამიანი დაესწრო ევროპის კონგრესს. მათ შორის იყვნენ მაღალი რანგის პოლიტიკოსები ევროპის უმეტესი ქვეყნიდან და პოლიტიკური პარტიიდან (კომუნისტი მემარცხენეებისა და უკიდურესი მემარჯვენეების გარდა). შეხვედრას ბრიტანეთის ყოფილი პრემიერ-მინისტრი უინსტონ ჩერჩილი უძღვებოდა.
დიდი და ჰეტეროგენული ჯგუფის გამო, ფინალური რეზოლუციისთვის ტექსტის ჩამოყალიბება საკმაოდ გართულდა. არსებობდა ზოგადი შეთანხმება, რომ ევროპული ერთიანობისთვის მოძრაობის საერთაშორისო კომიტეტი გარდაექმნათ ქოლგა ორგანიზაციად ევროპული მოძრაობა. ასეც მოხდა და მან ფუნქციონირება 1948 წლის ოქტომბერში ბრიუსელში დაიწყო. მისი თავმჯდომარეები ერთდროულად იყვნენ ჩერჩილი, ლეონ ბლუმი (ფრანგი სოციალისტი), ალსიდე დე გასპერი (იტალიერი ქრისტიან დემოკრატი) და პოლ-ჰენრი სპააკი (ბელგიელი სოციალისტი). ასევე, კონგრესის გადაწყვეტილებით, 1950 წელს ბელგიის ქალაქ ბრიუგეში დაარსდა ევროპის კოლეჯი, რომელსაც თავისი აკადემიური საქმიანობა ევროპული ინტეგრაციის სფეროში უნდა ეწარმოებინა. თუმცა, სხვა უფრო არსებით საკითხებზე კონსენსუსის მიღწევა ვერ მოხერხდა.
ჩერჩილს უყვარდა ევროპული კავშირის შესახებ ორატორობა, თუმცა, არასდროს გამოხატავდა არც პიროვნულად და არც პოლიტიკურად რაიმე ტიპის ვალდებულებას. მისი ციურიხის 1946 წლის სექტემბრის ცნობილი გამოსვლა, სადაც მან ევროპის შეერთებული შტატების შექმნის მოწოდებები გააკეთა, ხშირად ევროენთუზიაზმის მაგალითად მოიხსენიება. მაგრამ რეალურად, იგი ზედმეტად ნაციონალისტი იყო იმისათვის, რომ გაზიარებულ სუვერენიტეტზე დაფუძნებული ახალი ევროპული სისტემისთვის დაეჭირა მხარი.
იმის მიუხედავად, თუ რა თქვა ჩერჩილმა ან ხალხს რა უნდოდა, რომ ჩერჩილს ეთქვა, ოფიციალური ბრიტანეთის პოზიცია ევროპული კავშირისადმი ძალიან ნეგატიური იყო. ბრიტანეთი თავის თავს გლობალურ ძალად აღიქვამდა, რომლის საგარეო პოლიტიკის პრიორიტეტებიც ამერიკის შეერთებულ შტატებთან და თავის თანამეგობრობასთან (ყოფილ და არსებულ კოლონიებთან) ურთიერთობები იყო. ევროფედერალიზმის იდეა ბრიტანეთისთვის ანათემას წარმოადგენდა, ვინაიდან იგი ამაყობდა განსხვავებული პოლიტიკური ინსტიტუტებითა და კულტურით და თავისი მეორე მსოფლიო ომის შედეგებით. ლონდონში გავრცელებული იყო შეხედულება, რომ გაზიარებული სუვერენიტეტი ბრიტანელი გამარჯვებულებისთვის კი არა, არამედ კონტინენტელი დამარცხებულებისთვის იყო.
შესაბამისად, საბოლოო ჯამში, ბრიტანეთის მთავრობა მხოლოდ საკონსულტაციო ასამბლეის დაარსებას დათანხმდა, რომელიც თითქმის უუნარო და მინისტრთა კომიტეტის (ინტერგავერნმენტალისტური ორგანოს) წინაშე იყო პასუხისმგებელი. ეს იყო ევროპის საბჭოს ინსტიტუციური საფუძველი, რომელიც ათი სახელმწიფოს (ბრიტანეთი, საფრანგეთი, ბენილუქსის ქვეყნები (ამ ხუთეულს ბრიუსელის ჯგუფს, ბრიუსელის ძალებსაც უწოდებდნენ), დანია, ირლანდია, იტალია, ნორვეგია, შვედეთი) მიერ იქნა ფორმირებული, როდესაც 1949 წლის მაისში ხელი მოეწერა ვესტმინსტერის სტატუტს. ბრიტანეთის საგარეო საქმეთა მინისტრმა ერნესტ ბევინმა საბჭოს ადგილმდებარეობად სტრასბურგი დაასახელა. მას იმედი ჰქონდა, რომ ორგანიზაციის იმ ქალაქში განთავსებით, რომელიც გერმანიასა და საფრანგეთს შორის დიდი ხნის დავის საგანი იყო და ასევე ეროვნული დედაქალაქებისაგან საკმაოდ მოშორებით მდებარეობდა, მისი მარგინალიზაციას შეუწყობდა ხელს.
ასამბლეა პირველად 1949 წლის აგვისტოში შეიკრიბა. ინაუგურაციის სესიაზე ბრიტანელი კონსერვატორების დელეგაციას ჩერჩილი ხელმძღვანელობდა, რომელიც სტრასბურგის ომისგან დაზიანებულ ქალაქის ცენტრში მოედანზე სიტყვით გამოვიდა. ჩერჩილი თავის სტიქიაში იყო: ენერგიული, აღმაფრთოვანებელი და მომაჯადოებელი. თუმცა, ეს იყო მისი, როგორც ევროპული კავშირის მხარდამჭერის კარიერის მწვერვალიც. მიუხედავად იმისა, რომ ყოფილი პრემიერ-მინისტრი თავმჯდომარეობდა ახლად წამოწყებულ ევროპულ მოძრაობას და მიუხედავად იმისა, რომ კონტინენტზე ინტეგრაციისადმი საზოგადოებრივი ინტერესი შენარჩუნდა, ევროპის საბჭოს აშკარა ნაკლოვანებებმა შეასუსტა პოლიტიკური მხარდაჭერა მსგავსი ტიპის გრანდიოზული ინიციატივებისადმი.
გერმანულ პრობლემასთან გამკლავება
დასავლეთ ევროპაში პოლიტიკური და ეკონომიკური ინტეგრაციის დაწყება შეუძლებელი იყო გერმანიის სტატუსთან დაკავშირებული პრობლემის ისე გადაჭრის გარეშე, რომლითაც ყველა მხარე კმაყოფილი იქნებოდა. დასავლელი ლიდერების მთავარი თავსატეხი იყო გერმანიის უზარმაზარი ეკონომიკური პოტენციალის იმგვარად რეალიზება, რომ იგი კვლავ ჰეგემონად არ გადაქცეულიყო და ევროპაში კვლავ არ შექმნილიყო ძალთა დისბალანსი. აღნიშნული დილემა მნიშვნელოვანი იყო როგორც აშშ-სთვის, ასევე, გერმანიის მეზობლებისა და თავად გერმანიისთვის. ამერიკას ამ დროისთვის უგულვებელყოფილი ჰქონდა ომის პერიოდის მორგენთაუს გეგმა, რომელის ომის შემდგომ მრავალი წლის განმავლობაში პოლიტიკურად და ეკონომიკურად გერმანიის სრულ განადგურებას ითვალისწინებდა. უკვე 1940-იანი წლების ბოლოსთვის ეკონომიკურად ძლიერი გერმანია აშშ-ის ინტერესებში შედიოდა, განსაკუთრებით, ცივი ომის გაღრმავების კონტექსტში. ერთი სიტყვით, ამერიკის პოზიცია ნათელი და გასაგები იყო: სუსტი გერმანია სუსტ ევროპას ნიშნავდა, სუსტი ევროპა კი – სუსტ ატლანტიკურ ალიანსს.
ომის შემდგომ ბრიტანეთმაც მსგავსი მოტივებით შეიცვალა თავისი დამოკიდებულება გერმანიასთან მიმართებაში. ასევე მოიქცა საფრანგეთიც, თუმცა, არა ისე რადიკალურად, როგორც ბრიტანეთი და აშშ. საფრანგეთი განსაკუთრებით ფრთხილად ეკიდებოდა გერმანიის ხელახალ შეიარაღებას და მისი ინდუსტრიის უკონტროლო და უპირობო გამოცოცხლებას. მოკავშირეებს შორის გერმანიასთან დაკავშირებული პოზიციების განსხვავება ნაწილობრივ გეოგრაფიასთან იყო დაკავშირებული (საფრანგეთი გერმანიასთან გაცილებით ახლოს იყო, ვიდრე ბრიტანეთი ან მითუმეტეს აშშ), ნაწილობრივ კი – ისტორიასთან (ინდუსტრიული ეპოქის დასაწყისიდან მოყოლებული საფრანგეთი გერმანიასთან შედარებით ყოველთვის უფრო სუსტი იყო, გერმანიის ეკონომიკური სიძლიერე კი ყოველთვის იწვევდა ან ხელს უწყობდა თითქმის ერთსაუკუნოვან საფრანგეთ-გერმანიის დაპირისპირებას. ამიტომ გერმანიის საკითხზე განხილვის დაწყებამ გააძლიერა უსაფრთხოებასთან დაკავშირებული გერმანიის შეშფოთება. სხვა სიტყვებით, შეიძლება ითქვას, რომ გერმანიის საკითხი საფრანგეთ-გერმანიის ან უფრო მეტიც, საფრანგეთის საკითხი იყო).
ამის საპირისპიროდ, არანაირი კითხვები არ არსებობდა იტალიასთან დაკავშირებით. ომის შემდეგ იტალიასთან მიმართებაში საფრანგეთს უსაფრთხოების ნაკლებობის განცდა არ ჰქონდა. იმის მიუხედავად, რომ გერმანიის მსგავსად იტალიაც XIX საუკუნის ბოლოსკენ გაერთაინდა და მეორე მსოფლიო ომის დროს საფრანგეთის წინააღმდეგ იბრძოდა, იტალიის არსებობა საფრანგეთს საფრთხეს არ უქმნიდა. გერმანიასთან და საფრანგეთთან შედარებით, იტალიას შეზღუდული ეკონომიკური პოტენციალი ჰქონდა. ამასთან, იტალიას ტვირთად აწვა უკიდურესად ღარიბი და მჭიდროდ დასახლებული სამხრეთი. თანაც, 1947 წელს საფრანგეთმა და იტალიამ სამშვიდობო ხელშეკრულებას მოაწერეს ხელი.
ომისშემდგომი იტალიის უმთავრესი პრობლემა პოლიტიკური არასტაბილურობა იყო, რაც სათავეს შეზღუდული ეკონომიკური შესაძლებლობებისა და ძლიერი კომუნისტური პარტიის არსებობისგან იღებდა. იტალიის ქრისტიან დემოკრატიული პარტიის ლიდერმა ალსიდე დე გასპერიმ ჭკვიანურად გამოიყენა ეროვნულ დონეზე კომუნისტების საფრთხე და ამერიკაში მცხოვრები იტალიელი იმიგრანტების გავლენა იმისათვის, რომ მაქსიმალურად გაეზარდა აშშ-ის მხრიდან ეკონომიკური დახმარება. შედეგად, 1948 წლის გადამწყვეტ და მნიშვნელოვან არჩევნებში, ქრისტიან დემოკრატებმა დამაჯერებლად სძლიეს კომუნისტებს.
ომის შემდეგ პერიოდში საფრანგეთი პოლიტიკური ბუნდოვანების წინაშე იდგა. ომისდროინდელმა თავისუფალი საფრანგეთის მოძრაობის ლიდერმა შარლ დე გოლმა გათავისუფლებული საფრანგეთის პირველი მთავრობა ჩამოაყალიბა (რომელმაც 1944 წლის აგვისტოდან 1946 წლის იანვრამდე იარსება). მწვავე შიდა პრობლემების მიუხედავად, დე გოლი დიდი მონდომებით იყო დაინტერესებული საგარეო ურთიერთობებით. მას საფრანგეთი გლობალური ინტერესების მქონე ომში გამარჯვებულ ზესახელმწიფოდ მიაჩნდა. თუმცა, საინტერესოა, რომ საფრანგეთი არ იყო მიწვეული 1945 წლის თებერვლის იალტისა და 1945 წლის ივლის-აგვისტოს პოცდამის კონფერენციებზე, რომლებშიც სამი მოკავშირე ქვეყანა (აშშ, დიდი ბრიტანეთი და საბჭოთა კავშირი) მონაწილეობდა. დე გოლი კრიტიკულად უყურებდა იალტისა და პოცდამის შეთანხმებებს და იცავდა მათ პირობებს მხოლოდ მაშინ, როდესაც ისინი მისთვის სასარგებლოდ მიაჩნდა. მაგალითად, მან არ გაიზიარა ბრიტანეთისა და აშშ-ის მკაფიო აღიარება იმისა, რომ აღმოსავლეთ ევროპა საბჭოთა კავშირის გავლენის სფეროს წარმოადგენდა. სამაგიეროდ, დე გოლმა მიიღო პოცდამის გადაწყვეტილება, რომლითაც საფრანგეთს გერმანიის მცირე საოკუპაციო ზონა გადაეცა. დე გოლის რწმენით, საფრანგეთს გერმანიის ნაწილის ოკუპაცია და დანარჩენ სამ მოკავშირე ზესახელმწიფოსთან ერთად ოკუპირებული ქვეყნის მომავლის განსაზღვის სრული და თანაბარი უფლება ჰქონდა.
თუმცა, დე გოლი არ იყო იმდენად არარეალისტი, რომ ეფიქრა, რომ მოკავშრეები მას თანაბარი პოზიციებიდან დაელაპარაკებოდნენ. დე გოლისთვისაც და სხვებისთვისაც საფრანგეთის ეკონომიკური სისუსტე ნათელი იყო. ამიტომ 1945 წელს დე გოლმა განსაკუთრებული ყურადღება დაუთმო საფრანგეთის არა მხოლოდ იმ პერიოდის ეკონომიკურ საჭიროებებს, არამედ, ასევე, გრძელვადიანი ეკონომიკური აღდგენის გეგმებსაც. საწყის ეტაპზე საფრანგეთის მოთხოვნილებები დამარცხებული გერმანიის რეპარაციებიდან ნაწილობრივ დაკმაყოფილდებოდა. გრძელ ვადაში კი საფრანგეთის განვითარება დე გოლს გერმანიის ეკონომიკური პოტენციალის გამოყენებით წარმოდგინა.
მონეს გეგმა
მაღალი თანამდებობის მქონდა ჟან მონე აქტიურად ლობირებდა საფრანგეთის მოდერნიზაციის ისეთ გეგმას, რომელიც ეკონომიკურ აღდგენასა და გრძელვადიან უსაფრთხოებას უზრუნველყოფდა. მან თავისი გეგმით შეძლო დე გოლის მრჩევლებისა და თავად დე გოლის მოხიბლვა.
1946 წლის იანვარში დე გოლი გადადგა. მაგრამ გადადგომამდე მან ჟან მონე დაგეგმარების ეროვნული კომისიის ხელმძღვანელად დანიშნა.
ეკონომიკის ფრანგული დაგეგმარება საერთოდ არ ჰგავდა საბჭოთა კავშირის დაგეგმარებას, მითუმეტეს, რომ მონე არც სოციალისტი იყო და არც კომუნისტი. მონე განასახიერებდა ომისშემდგომ საფრანგეთში ჩამოყალიბებულ კონსენსუსს, რომ კაპიტალიზმი ყველაზე ეფექტური იქნებოდა მაშინ, თუ მთავრობა საკვანძო ეკონომიკურ აქტივობებს ზოგად მიმართულებებს მისცემდა. მონეს გეგმისგან სრულიად განსხვავებულმა მარშალის გეგმის ამოქმედებამ აჩვენა, რომ ვაშინგტონმაც გაიზიარა იდეა, რომლის მიხედვითაც მხოლოდ საბაზრო მექანიზმები ვერ იქნებოდა საკმარისი ევროპული ეკონომიკის სრული დატვირთვით ამოქმედებისთვის.
საფრანგეთი წნეხის ქვეშ
ერთი შეხედვით, მარშალის გეგმა ხელს უწყობდა მონეს გეგმის სტრატეგიას, ვინაიდან მისით მოხდებოდა საფრანგეთის ინდუსტრიული მოდერნიზაციის ინვესტირება. თუმცა, ამავე დროს, იგი საფრთხე იყო როგორც მონეს გეგმის, ასევე, ზოგადად საფრანგეთის უსაფრთხოებისთვის. მაშინ, როდესაც მარშალის გეგმა გერმანიის ეკონომიკურ აღდგენას მთლიანი ევროპის ეკონომიკური აღდგენის განუყოფელ ნაწილად მოიაზრებდა, მონეს გეგმა საფრანგეთის ეკონომიკურ განვითარებას გერმანიის ეკონომიკური სისუსტის ხარჯზე ითვალისწინებდა. ეს უფრო მეტად ნათელი იყო ფოლადისა და ქვანახშირის სექტორებში. ისტორიულად, საფრანგეთს მუდმივად მზა ქვანახშირის დეფიციტი ჰქონდა, რაც ხელს უშლიდა მისი ფოლადის წარმოების განვითარებას. სამაგიეროდ, გერმანიას ჰქონდა ქვანახშირის სიჭარბე, განსაკუთრებით, ქვეყნის დასავლეთით, რურის რეგიონში. მონეს წარმოდგენით, საფრანგეთის ფოლადის ინდუსტრიის მოდერნიზება შესაძლებელი იქნებოდა ეკონომიკურად განადგურებული გერმანიის რურის ქვანახშირის ულიმიტო რაოდენობით მიღებითა და ომამდე გერმანიის მიერ დაკავებული ბაზრების ათვისებით. ამასთან, გერმანიის ომამდელი და ომისდროინდელი სამხედრო-ინდუსტრიული სისტემის ბუნების გამო, რური საფრანგეთში მილიტარიზმისა და ნაციზმის სინონიმი იყო. შესაბამისად, რურის გაკონტროლება საფრანგეთის საკვანძო ინტერესი იყო ეკონომიკურად და სტრატეგიულად.
აშშ-მა, მიანიშნა რა მარშალის გეგმით, რომ მას გერმანიის ეკონომიკური აღდგენა სურდა, საფრთხე შეუქმნა რურთან და უსაფრთხოებასთან დაკავშირებულ ფრანგულ პოლიტიკას. თუმცა, აშშ ითვალისწინებდა საფრანგეთის პოზიციასაც და სურდა ისეთი გამოსავალი მოეძებნა, რომელიც ყველა მხარისთვის მისაღები იქნებოდა. როგორც მარშალის გეგმის პირობები მიუთითებდა, ამერიკელებს ასეთად ევროპული ინტეგრაცია წარმოადგინათ. მაგრამ აშშ-ს უნდოდა, რომ ეკონომიკური და, საბოლოო ჯამში, პოლიტიკური ინტეგრაციის კონკრეტული ინიციატივა თავად ევროპელებს წარმოედგინათ და საფრანგეთს გერმანული საკითხის მოგვარებაში წამყვანი როლი ეთამაშა.
სწორედ ამ პერიოდიდან დაიწყო გერმანიასთან მიმართებაში საფრანგეთის რეპრესიული პოლიტიკიდან დაახლოების პოლიტიკად გარდაქმნის პროცესი. რამდენიმე ანგარიშგასაწევმა პიროვნებამ, მათ შორის, მონეს ერთ-ერთმა დამგეგმავმა რობერტ მარჯოლინმა, გააცნობიერა, რომ ევროპის აღდგენა წარმოუდგენელი იყო ძლიერი ინდუსტრიული გერმანიის და ევროპულ თანამშრომლობაში მისი ჩართვის გარეშე. თუმცა, ასეთი ადამიანები ჯერ კიდევ ერთეულები იყვნენ. საფრანგეთის მთავრობა და ფრანგთა უმეტესობა არ აპირებდა დათმობას. ამიტომ საფრანგეთმა უარი განაცხადა თავისი საოკუპაციო ზონის ბრიტანელებისა და აშშ-ის ნაწილებთან გაერთიანებასა და გერმანიის ინდუსტრიული წარმოების გარკვეული რაოდენობის გაზრდაზე. ფრანგების წინააღმდეგობის მიუხედავად, ბრატანეთმა და აშშ-მა თავიანთი საოკუპაციო ზონებიც გააერთიანეს და გერმანიის წარმოებაც გაზარდეს.
სანამ კომუნისტები მთავრობაში ჯერ კიდევ იყვნენ, საფრანგეთს არ შეეძლო თავის დასავლელ მოკავშირეებთან მჭიდროდ ეთანამშრომლა. 1947 წლის მაისში კომუნისტების მოცილებით (რაც ცივი ომის გაღრმავების გარდაუვალი შედეგი იყო), საფრანგეთის მთავრობას აშშ-თან ურთიერთობისა და მანევრირების უფრო მეტი თავისუფლება მიეცა, სანაცვლოდ კი, ამან საბჭოთა კავშირთან თანამშრომლობა შეუძლებელი გახადა. ცივი ომის ესკალაციის პარალელურად, აშშ-მა გაააქტიურა თავისი წნეხი საფრანგეთზე, რათა ამ უკანასკნელს შეერბილებინა თავისი პოლიტიკა გერმანიასთან მიმართებაში და ამით გერმანიის ეკონომიკური (და საბოლოო ჯამში, სამხედრო) პოტენციალი დასავლეთის ქოლგის ქვეშ მოქცეულიყო.
საფრანგეთი თანდათან მოლბა მას შემდეგ, რაც გერმანია პოლიტიკურად ფეხზე წამოდგა იმაზე გაცილებით ადრე, ვიდრე მოკავშირეები ელოდნენ. გერმანიის სოციალისტური და კომუნისტური პარტიები, რომლებიც 1933 წელს ნაცისტების მიერ ძალაუფლების ხელში ჩაგდების შემდეგ გაქრნენ, კვლავ წელში გაიმართნენ. პოლიტიკურ სარბიელზე გამოჩნდა ქრისტიან დემოკრატიული პარტიაც. აღმოსავლეთში კომუნისტები იყვნენ უმრავლესობაში, დასავლეთში კი სოციალისტებს და ქრისტიან დემოკრატებს უფრო მეტი გავლენა ჰქონდათ. კონრად ადენაუერი, რომელიც ძველი კონსერვატორი და ანტი-ნაცისტი იყო, ქრისტიან დემოკრატების ლიდერი გახდა. სოციალ დემოკრატიულ პარტიას კი სათავეში შეურიგებელი სოციალისტი და მგზნებარი ნაციონალისტი (მაგრამ ნაციონალური სოციალიზმის მოწინააღმდეგე) კურტ შუმახერი ჩაუდგა.
1948 წლის ივნისის ლონდონის შეთანხმებით, თავისი საოკუპაციო ზონის ბრიტანეთისა და აშშ-ის ნაწილებთან გაერთიანებით, საფრანგეთი ბოლოსდაბოლოს დათანხმდა გერმანიის ფედერაციული რესპუბლიკის ჩამოყალიბებას. საფრანგეთი დაჟინებით ითხოვდა გერმანიაში ფედერალური და დეცენტრალიზებული სისტემის დაფუძნებას და სამხრეთ-დასავლეთ გერმანიის ქვანახშირით მდიდარ რეგიონ ზაარზე კონტროლის შენარჩუნებას. რურის საერთაშორისო ხელისუფლების დაარსებით კი, რომელიც ქვანახშირის წარმოებასა და განაწილებას უზედამხედველებდა, საფრანგეთი იმედოვნებდა, რომ შეამცირებდა რურზე გერმანიის კონტროლის ხარისხს. ეს მოთხოვნები და პირობები გაწერილ იქნა 1949 წლის აპრილის საოკუპაციო სტატუტში, რომლითაც დარეგულირდა გერმანიასა და დასავლელ მოკავშირეებს შორის ურთიერთობები.
ლონდონის შეთანხმების, საოკუპაციო სტატუტისა და საბაზისო კანონის (კონსტიტუციის) საფუძველზე, რომელიც გერმანიის რეგიონული წარმომადგენლების მიერ იქნა მიღებული, 1949 წლის მაისში ფედერალური რესპუბლიკა დაფუძნდა. რამდენიმე კვირით ადრე ჩატარებული არჩევნების გათვალისწინებით კი, პარლამენტის ქვედა პალატამ (ბუნდესტაგმა) კანცლერად ადენაუერი აირჩია. ქრისტიან დემოკრატებმა და პატარა ლიბერალურმა პარტიამ დასავლეთ გერმანიის პირველი მთავრობა ჩამოაყალიბეს. კომუნისტებმა კი აღმოსავლეთ გერმანიაში ძალაუფლების მონოპოლიზება მოახდინეს და გერმანიის დემოკრატიული რესპუბლიკა დააარსეს.
დასავლეთ გერმანიის სუვერენიტეტი შეზღუდული დარჩა, განსაკუთრებით საგარეო პოლიტიკისა და თავდაცვის სფეროებში. ამიტომ გასაკვირი არ იყო, რომ ადენაუერი სუვერენიტეტის ხარისხის მაქსიმალურად გაზრდას ცდილობდა. იგი განსაკუთრებით ეწინააღმდეგებოდა რურის საერთაშორისო ხელისუფლებას, რომელიც არაეფექტურობის მიუხედავად, გერმანიის ეკონომიკური დაპყრობისა და დამოკიდებულების სიმბოლოს წარმოადგენდა. რურის საერთაშორისო ხელისუფლების უფუნქციობამ საფრანგეთში იმაზე მეტი უკმაყოფილება გამოიწვია, ვიდრე მისმა არსებობამ გერმანიაში. ფრანგები ნელ-ნელა რწმუნდებოდნენ, რომ მათი პოლიტიკა რურთან მიმართებაში გამოუსადეგარი იყო.
გარდაუვალის აღიარება
აშშ განაგრძობდა საფრანგეთზე ზეწოლას იმ მოთხოვნით, რომ პარიზს წარმოედგინა ისეთი სქემა, რომელიც დაამშვიდებდა საფრანგეთს რურთან დაკავშირებით და ამავე დროს ხელს არ შეუშლიდა გერმანიის ეკონომიკურ და პოლიტიკურ რეაბილიტაციას. ეს პროცესი განსაკუთრებით გაძლიერდა ახალი სახელმწიფო მდივნის დინ აჩინსონის ხელისუფლებაში მოსვლით. აჩინსონმა თავის ფრანგ კოლეგას რობერტ შუმანს რაიმე ახალი ინიციატივის წარდგენის ბოლო ვადად 1950 წლის მაისი, ლონდონში მოკავშირეთა საგარეო საქმეთა მინისტრების შეხვედრა დაუთქვა.
1949 წლის აპრილის მოვლენამ საშუალება მისცა ევროპელებს, ემოქმედათ ბრიტანეთის გარეშე. კერძოდ, ვაშინგტონში ხელი მოეწერა ჩრდილო ატლანტიკურ ხელშეკრულებას. როგორც ჩრდილო ატლანტიკური ხელშეკრულების ორგანიზაციის საკონტრაქტო საფუძველი, ვაშინგტონის ხელშეკრულებამ ცალსახად გამოხატა დასავლეთ ევროპის თავდაცვისადმი აშშ-ის ვალდებულება. თავის მხრივ, დასავლეთ ევროპის თავდაცვა ამ დრომდე 1947 წლის მარტის ბრიუსელის პაქტს ეფუძნებოდა. მისი მონაწილეები იყვნენ ბრიტანეთი, საფრანგეთი და ბენილუქსის ქვეყნები, რომლებიც მეტწილად ბრიტანეთის სამხედრო შესაძებლობების იმედზე იყვნენ. ბრიუსელის პაქტი თავის დროზე შექმნილი იყო იმისთვის, რომ თავი დაეცვათ რევანშისტული გერმანიისგან. თუმცა, ცივი ომის გაღრმავებასთან ერთად, გერმანია ჩაანაცვლა საბჭოთა კავშირმა, როგორც უსაფრთხოების უფრო მნიშვნელოვანმა საფრთხემ, ბრიუსელის აქტი კი – ნატომ, როგორც უფრო ეფექტურმა სამხედრო ალიანსმა. აღნიშნული ცვლილების შემდეგ, ევროპელები ნაკლებად გახდნენ დამოკიდებულები ბრიტანეთზე. 1950 წლის ბოლომდე ნატოს ორგანიზაციული სტრუქტურა გამოკვეთილი არ ყოფილა, თუმცა, გერმანიისა და რუსეთის წინააღმდეგ საფრანგეთს ჩრდილოეთ ატლანტიკურმა ხელშეკრულებამ უფრო მეტი უსაფრთხოება მიანიჭა, ვიდრე ბრიუსელის პაქტმა. ამიტომ დიპლომატიური ინიციატივების წარდგენისას იგი უფრო თავდაჯერებული და თამამი გახდა და აღარ ეშინოდა ბრიტანეთის რეაქციის.
ამის მიუხედავად, პოლიტიკური სიტუაცია საფრანგეთში მაინც არ იყო მომწიფებული სერიოზული საგარეო პოლიტიკური ინიციატივებისთვის. ქვეყანა მუდმივი ცვლილებების პროცესში იყო. მთავრობები და პრემიერ-მინისტრები ხშირად იცვლებოდნენ. მაგრამ მეოთხე რესპუბლიკის ხანგრძლივობის მცირე პერიოდის (1946-1958) მანძილზე მხოლოდ ორ პირს ეკავა საგარეო მინისტრის პოსტი: ჟორჟ ბიდოსა და რობერტ შუმანს. ბიდო ასოცირებული იყო გერმანიისადმი წინააღმდეგობის, შუმანი კი გერმანიასთან შერიგების პოლიტიკასთან. როგორც დე გოლის საგარეო საქმეთა მინისტრი უშუალოდ ომის შემდეგ, ბიდო იძულებული იყო გერმანიისადმი მკაცრი პოლიტიკა გაეტარებინა. თუმცა, დე გოლის წასვლის შემდეგაც, რამდენიმე წლის განმავლობაში საზოგადოებრივი განწყობები და სახელმწიფო პოზიცია მას პოლიტიკის შერბილების საშუალებას არ აძლევდა. მდგომარეობის შეცვლა 1948 წლის ბოლოდან დაიწყო, მაგრამ ამ დროს მისი თანამდებობა უკვე შუმანმა დაიკავა, რომელიც გერმანიასთან უკეთეს ურთიერთობებსა და ევროპულ ერთიანობას უჭერდა მხარს. ბიდოსგან განსხვავებით, შუმანი მალე გახდა არა მხოლოდ ფრანგულ-გერმანული დაახლოების, არამედ ფრანგულ-გერმანული შერიგების სიმბოლო.
იყო რა კათოლიკე, წარმოშობით ლოტარინგიის სადავო ტერიტორიიდან, გერმანული აქცენტით საუბრობდა ფრანგულს, ფრანგული აქცენტის გარეშე კი – გერმანულს, ფრანგულ-გერმანული თაობათა მტრობის შემდეგ შუმანი ფრანგულ-გერმანულ მეგობრობას განასახიერებდა. მისდა საბედნიეროდ, გერმანიასთან მიმართებაში ფრანგული პოლიტიკის გადახედვამ საშუალება მისცა შუმანს, თავისი პიროვნული მონაცემები და პოლიტიკური პრეფერენციები ერთმანეთთან შეეხამებინა და საკუთარი სახელი მიეცა დეკლარაციისთვის, რომელიც საფრანგეთის მხრიდან რადიკალურად ახალი დასაწყისის სიმბოლოს წარმოადგენდა. დეკლარაცია შეიცავდა წინადადებას, რომელიც ქვანახშირისა და ფოლადის სექტორებში სუპრანაციონალური უმაღლესი ხელისუფლების მეშვეობით სუვერენიტეტის დათმობას ითვალისწინებდა. შედეგად, ჰარმონიულად დაკმაყოფილდებოდა აშშ-ის, გერმანიისა და საფრანგეთის ინტერესები და ამავე დროს, თავიდან იქნებოდა არიდებული პოლიტიკური კავშირი.
შუმანის დეკლარაცია
შუმანის დეკლარაციის საჯაროდ გამოცხადება 1950 წლის 9 მაისს საჩქაროდ მოწვეულ პრესკონფერენციაზე საფრანგეთის საგარეო საქმეთა სამინისტროში შედგა. შუმანმა წარადგინა როგორც რურის პრობლემის კონკრეტული გადაჭრის გზა (ფოლადისა და ქვანახშირის სუპრანაციონალური ორგანიზაცია), ასევე, გერმანიის საკითხის ზოგადი გამოსავალი (თანასწორობა და არადისკრიმინაციულობა ევროპული კავშირის ფარგლებში). ასეთი მიდგომა მოიცავდა როგორც ეკონომიკურ, ასევე, პოლიტიკურ და სოციალურ მიზნებს. შუმანმა ისინი ევროპული ინტეგრაციის უფრო ფართო მიზნებს დაუკავშირა და მისივე სიტყვებით, ფოლადისა და ქვანახშირის გაზიარებამ „პირველი კონკრეტული საფუძველი ჩაუყარა ევროპულ ფედერაციას, რაც ასე აუცილებელი იყო მშვიდობის შენარჩუნებისთვის“.
დეკლარაციის შექმნის პროცესი საკმაოდ დრამატული აღმოჩნდა. როგორც მონე აღნიშნავდა თავის მემუარებში, მონემ აღნიშნული იდეა 1950 წლის აპრილში ალპებში არდადეგებზე სეირნობისას განავითარა. პარიზში დაბრუნების შემდეგ, მან თავის ოფისში რამდენიმე ადამიანს დეტალების დამუშავება დაავალა. რამდენიმე ვერსიის გადახედვის შემდეგ, მან საბოლოო ვარიანტი ჯერ პრემიერ მინისტრ ბიდოს გაუგზავნა (რომელმაც არც კი უპასუხა), შემდეგ კი საგარეო საქმეთა მინისტრ შუმანს (რომელმაც უპასუხა). შუამავლის მეშვეობით, მონე ადენაუერსაც დაუკავშირდა და მისგან პოზიტიური გამოხმაურება მიიღო. ადენაუერის პოზიციით გამხნევებულმა შუმანმა ინიციატივა ცნობილი პრესკონფერენციიდან რამდენიმე საათით ადრე საკუთარ კაბინეტში დაჩქარებულად გაიარა.
ამ პირობებში მონე აღმოჩნდა საჭირო პიროვნება (პროფესიონალი და ამერიკელების ახლო მეგობარი), საჭირო ადგილზე (დაგეგმარების ეროვნული კომისიის ხელმძღვანელი) და საჭირო დროს (როდესაც საფრანგეთს გერმანიის აღდგენის მისაღები პირობები სჭირდებოდა). შუმანის დეკლარაციით, მან წარმოადგინა ყველასთვის მისაღები გამოსავალი და ამავე დროს, თავიც გადაირჩინა. სხვა სიტყვებით, მონეს გეგმა იხსნა არა მხოლოდ მარშალის გეგმამ, არამედ, შუმანის გეგმამაც.
შუმანის დეკლარაციით, უმაღლესი ხელისუფლება ფრანგული დაგეგმარების ოფისის საერთაშორისო ვერსია იქნებოდა. ისევე როგორც დაგეგმარების ოფისი იყო ტექნოკრატებით დაკომპლექტებული და სამინისტროებისგან დამოუკიდებლად მოქმედება შეეძლო, ასევე იქნებოდა უმაღლესი ხელისუფლება ტექნოკრატებისგან შემდგარი სტრუქტურა, რომელიც წევრი ქვეყნების მთავრობებისგან ავტონომიურად იმუშავებდა.
მიუხედავად იმისა, რომ გეგმა მონემ შეიმუშავა, მთავარი პოლიტიკური რისკი სწორედ შუმანმა გასწია. საფრანგეთის მთავრობის წევრები ჯერ კიდევ ფრთხილობდნენ გერმანიასთან მიმართებაში. შუმანმა კი გაბედულად წარადგინა აღნიშნული წინადადება როგორც კაბინეტის წევრებთან, ასევე, საზოგადოებაში პრესკონფერენციის მეშვეობით. მთავრობის წევრები მხოლოდ მაშინ შეეგუვნენ ამ იდეას, როდესაც პრესაში მას დადებითი გამოხმაურება მოჰყვა. ასე რომ, ხშირად ამბობენ, რომ მონე იმსახურებდა იმას, რომ დეკლარაციას მისი სახელი ჰქონოდა, თუმცა, დეკლარაციის სახელი ზუსტად მიუთითებდა იმას, თუ ვინ აიღო თავის თავზე დეკლარაციის პოლიტიკური ვალდებულებები და რისკები.
ბრიტანეთისთვის წინასწარ საერთოდ არ უცნობებიათ დეკლარაციის შესახებ, ვინაიდან შუმანი შიშობდა, რომ ბრიტანეთი კვლავ ხელს შეუშლიდა მის წამოწყებას. ამიტომ გასაგებია, რომ დიდი ბრიტანეთი ამის გამო გაცოფებული იყო. სავარაუდოდ, აშშ-ის ინფორმირება 7 მაისს მოხდა, როდესაც აჩინსონი ლონდონის საგარეო საქმეთა მინისტრების შეხვედრამდე ჯერ პარიზში ჩავიდა. მონემ საქმის კურსში ჩააყენა როგორც ამერიკელი ვიზიტორები, ასევე, აშშ-ის უმაღლესი კომისიონერი ბონში და მისი მეგობარი ჯონ მაკკლოი და აცნობა მათ, რომ მისი ხელმძღვანელობით მნიშვნელოვანი ინიციატივა განიხილებოდა. მას შემდეგ, რაც დარწმუნდა, რომ შუმანი საერთაშორისო კარტელს არ სთავაზობდა, აჩინსონი კმაყოფილი დარჩა დეკლარაციით. მიუხედავად იმისა, რომ ინიციატივის მასშტაბები არ იყო ისეთი, როგორსაც ამერიკა ისურვებდა, ვაშინგტონმა მაშინვე გაუსვა ხაზი დეკლარაციის პოლიტიკურ მნიშვნელობას.
ადენაუერის პოზიციაც დადებითი იყო. მას გერმანიის საკითხის მოგვარება ისევე მონდომებით სურდა, როგორც მის პარტნიორებს. ოკუპაციის სტატუტითა და რურის საერთაშორისო ხელისუფლებით გაღიზიანებულმა ადენაუერმა დიდი სიამოვნებით მიიღო თანასწორობისა და არადისკრიმინაციის პრინციპებზე დაფუძნებული ინიციატივა. შუმანის დეკლარაციის პირობების შესრულება ადენაუერის ვესტპოლიტიკის ძირითად ელემენტად იქცა, რომელიც თავის მხრივ, გერმანიის სუვერენიტეტის მაქსიმიზაციას, ატლანტიკურ სივრცეში გერმანიის ინტეგრაციასა და საფრანგეთთან დაახლოებას ითვალისწინებდა. ერთი სიტყვით, შუმანის დეკლარაცია ადენაუერის წისქვილზეც ასხავდა წყალს (მისთვის გაზიარებული სუვერენიტეტი უკეთესი ვარიანტი იყო, ვიდრე შეზღუდული სუვერენიტეტი).
შუმანის დეკლარაცია ამჟამად ასოცირებულია ფრანგულ-გერმანულ ურთიერთობებსა და ევროპის თანამედროვე ისტორიაში გარდამტეხ მომენტთან. ისინი, ვინც თავის დროზე ისმენდნენ შუმანის სიტყვებს, ვერ წარმოიდგენდნენ, თუ რა რადიკალურად განსხვავებულ შედეგებს მოიტანდა მისი გადაწყვეტილება. მაგრამ ყველა ხვდებოდა, რომ რაღაც ახალის სუნი ტრიალებდა ჰაერში. ამჯერად გერმანელი და ფრანგი ლიდერები ტალღის ერთ მხარეს იდგნენ, საზოგადოებრივი აზრი მათ მხარეს იყო, აშშ კი მტკიცედ უმაგრებდა მათ ზურგს. თუმცა, ფოლადისა და ქვანახშირის ევროპული თანამეგობრობის გზით შუმანის გეგმის რეალიზება მათ ჯერ კიდევ ბევრ გამოწვევას უქადდა.
თანამეგობრობების ევროპა: ESCS, EDC/EPC, EEC და EAEC
ფოლადისა და ქვანახშირის ევროპული თანამეგობრობა (ESCS)
ბრიტანეთის პოზიცია
შეთავაზება ღია იყო ბრიტანეთისთვისაც. რობერტ შუმანმა თავისი დეკრალაცია ლონდონთან კონსულტაციის გარეშე ჩამოაყალიბა, მაგრამ იგი მაინც იმედოვნებდა, რომ ბრიტანეთი დაარღვევდა ტრადიციას და ევროპულ საქმეებში წამყვან როლს ითამაშებდა. სხვა პოტენციურ ქვეყნებსაც ამის სურვილი ჰქონდათ. განსაკუთრებით, ბენილუქსის სახელმწიფოებს უნდოდათ ბრიტანეთის წევრობა, ვინაიდან ამით საფრანგეთისა და გერმანიის დაბალანსებას შეძლებდნენ. თუმცა, ბრიტანეთი არ იყო წევრობით დაინტერესებული. ამის სანაცვლოდ, შუმანის დეკლარაციიდან ერთ თვეში, ევროპული ეკონომიკური თანამშრომლობის ორგანიზაციაში ბრიტანეთის ფინანსთა მინისტრმა მჭიდრო ეკონომიკური ინტეგრაციის შედარებით ლიმიტირებული, შეზღუდული წინადადებები წარმოადგინა (ე.წ. სტიკერის, პელასა და პეჩის გეგმები). მონეს დაჟინებული მოთხოვნა, რომ მოლაპარაკებების დაწყებამდე მონაწილე ქვეყნებს გაეზიარებინათ სუპრანაციონალიზმის პრინციპი, თავიდანვე გამორიცხავდა ბრიტანეთის ჩართულობას.
სუვერენიტეტთან დაკავშირებით ბრიტანეთის შიშები გასაგები იყო, მაგრამ გაზვიადებული. ნიდერლანდების მაგალითი ამ მხრივ ნათელი არგუმენტი შეიძლება იყოს. იგი ბრიტანეთივით სკეპტიკურად იყო განწყობილი სუპრანაციონალიზმისადმი, თუმცა, ჰოლანდია მაინც დათანხმდა მონეს მოთხოვნას. მისი ზომის მიუხედავად, მოლაპარაკებების განმავლობაში მან წარმატებით მოახერხა მონეს სუპრანაციონალიზმის საწყისი იდეის შესუსტება. და როგორც მოლაპარაკებების შედეგმა ცხადყო, სუპრანაზიონალიზმი პრაქტიკაში აღარ იყო ისეთი „საშიში“, როგორც ერთი შეხედვით თავიდან ჩანდა. ამასთან, როგორც ბრიტანელი პოლიტიკოსი და ევროპული კომისიის წევრი ედმუნდ დელი მოგვიანებით აღნიშნავდა, ბრიტანეთის პოლიტიკური და ეკონომიკური ვითარება არ გამორიცხავდა მოლაპარაკებებში მის მონაწილეობას. ბრიტანეთს შეეძლო ყოფილიყო გლობალური ძალა ყოფილ კოლონიებთან თანამეგობრობისა და სტერლინგის სივრცის ცენტრში და მაინც გაეზიარებინა შუმანის გეგმა. დელის აზრით, ბრიტანეთმა არაადექვატურად, არასათანადოდ შეაფასა შეთავაზებული გეგმა. მისივე მტკიცებით, ეტლის მთავრობის (კერძოდ, საგარეო საქმეთა სამინისტროსა და მინისტრ ბევინის) პოზიცია, საბოლოო ჯამში, განპირობებული იყო უფრო მეტად საფრანგეთთან კონსულტაციების ნაკლებობით, ვიდრე ეროვნული ინტერესების დაცვის მოტივით.
დელის რწმენით, შუმანის გეგმის უარყოფა ბრიტანეთს ევროპაში ლიდერის როლის დაკარგვად დაუჯდა. მართლაც, ბრიტანეთმა უკანა რიგები დაიკავა. ამით კი საფრანგეთმა ისარგებლა და ევროპაში „დიპლომატიური რევოლუცია“ წამოიწყო. პოლიტიკური გაგებით, შუმანის დეკლარაცია არაფერი იყო თუ არა „კონტინენტზე საფრანგეთის ლიდერობის დრამატული აღზევება“. საფრანგეთს ეშინოდა გერმანიის გაძლიერების, ამიტომ მან ბოლოსდაბოლოს წარმოადგინა კრეატიული და თამამი ინიციატივა. ბრიტანეთს არ ადარდებდა საფრანგეთის შიში და საკუთარ თავში ზედმეტად იყო დარწმუნებული, ამიტომ იგი ერთი შეხედვით წარმოუდგენელ საგარეო პოლიტიკას აწარმოებდა.
ინტერგავერნმენტალისტური კონფერენცია
შუმანის გეგმნის რეალიზებისა და ფოლადისა და ქვანახშირის ევროპული თანამეგობრობის დაფუძნების მიზნით, 1950 წლის ივნისში საფრანგეთის, გერმანიის, იტალიისა და ბენილუქსის წარმომადგენლებს შორის მოლაპარაკებები დაიწყო. თუმცა, კორეაში დაწყებულმა ომმა მალევე გადაფარა ეს შეხვედრები. გერმანიის რემილიტარიზაციის საკითხი კვლავ აქტუალური გახდა. ადენაუერს ახლა უკვე შეეძლო ამერიკის მიზანი (გერმანიის რემილიტარიზაცია) გერმანიის მიზანთან (სრული სუვერენიტეტის აღდგენა) დაეკავშირებინა. საფრანგეთს ეშინოდა, რომ გერმანია მოლაპარაკებებისადმი ინტერესს დაკარგავდა. მაგრამ ადენაუერი საფრანგეთის შიშებს კარგად აცნობიერებდა, ამიტომ შუმანის გეგმა გერმანიის პოლიტიკის (საფრანგეთთან დაახლოება და დასავლეთში სრული ინტეგრაცია) განუყოფელ ნაწილად დარჩა.
ევროპული ინტეგრაციის ისტორიაში ეს პირველი ინტერგავერნმენტალისტური კონფერენცია ანუ ხანგრძლივი დიპლომატიური მოლაპარაკებები იყო. შუმანის მოლაპარაკებებმა დაამკვიდრა როგორც პროცედურული, ასევე, პოლიტიკური პრეცედენტი. თითოეულ ქვეყანას მთავრობის წარმომადგენლების დელეგაცია წარმოადგენდა. სამუშაო ჯგუფები კონფერენციის ყველაზე ქვედა საფეხურებს შეადგენდნენ. მათ ზედა დონეზე რეგულარულად იკრიბებოდნენ დელეგაციის ხელმძღვანელები. სულ ზევით კი, საგარეო საქმეთა მინისტრები (მათ შორის ადენაუერი, რომელიც გერმანიის კანცლერი და საგარეო საქმეთა მინისტრი ერთდროულად იყო) ერთმანეთს კონკრეტული პრობლემური საკითხების გადასაჭრელად ხვდებოდნენ.
მოგვიანებით გამართულ ინტერგავერნმენტალისტურ კონფერენციებთან შედარებით, შუმანის გეგმის მოლაპარაკებები ორი მნიშვნელოვანი ასპექტით განსხვავდებოდა. პირველი, სუპრანაციონალური ორგანო ჯერ არ არსებობდა, ამიტომ ამ მოლაპარაკებებში სუპრანაციონალური ჩართულობა არ დაფიქსირებულა. და მეორე, მაშინ, როდესაც სხვა სახელმწიფოების დელეგაციებში ძირითადად საგარეო საქმეთა სამინისტროების წარმომადგენლები შედიოდნენ, საფრანგეთის დელეგაციის უმრავლესობა მონეს პარიზელი ეკონომიკური მგეგმავებით იყო დაკომპლექტებული (მონე კი დელეგაციის ხელმძღვანელი იყო). ამის მიუხედავად, მონეს აქტიური კავშირი ჰქონდა საფრანგეთის საგარეო საქმეთა მინისტრ შუმანთან, რომელიც საფრანგეთის დელეგაციასა და ზოგადად მოლაპარაკებებს პოლიტიკურ მიმართულებას აძლევდა.
მონე გამორჩეული ფიგურა იყო, იგი ფაქტობრივად წარმართავდა მოლაპარაკებებს. მას არ მოსწონდა დიდი შეხვედრები და ერჩივნა, რომ ორმხრივად ან მრავალმხრივად პირდაპირ დელეგაციის ხელმძღვანელებთან ჰქონოდა ურთიერთობა. მონე იმდენად დომინირებდა შეხვედრებზე, რომ მის მონაწილეებს ეს კონფერენცია დაამახსოვრდათ არა იმდენად როგორც მოლაპარაკებების ერთობა, არამედ უფრო მეტად როგორც მონესთან კონსულტაციების სერია. შემდეგი ინტერგავერნმენტალისტური მოლაპარაკებების მსგავსად, მისთვის დამახასიათებელი იყო ინტენსიური ვაჭრობა და ანტაგონისტური განწყობა. როდესაც მდგომარეობა იძაბებოდა და სიტუაციის კონტროლიდან გასვლის საფრთხე დადგებოდა, შუმანი ერთვებოდა პროცესებში. იგი დელეგატებს, როგორც კეთილი ბიძა ურჩ ბავშვებს, ისე მიმართავდა და ევროპული კავშირისთვის ეროვნული ინტერესების აგრესიული ტონის შერბილებისკენ მოუწოდებდა. იმდენად დიდი იყო საფრანგეთის გავლენა და შუმანის სტატუსი და შესაძლებლობები, რომ დელეგატები იძულებული იყვნენ ხოლმე, უკან დაეხიათ.
გერმანიის დელეგაციას უოლტერ ჰოლშტაინი, ყოფილი პროფესორი და მომავალი კომისიის მომავალი პრეზიდენტი, ხელმძღვანელობდა. კონფერენციის მიმდინარეობისას იგი გერმანიის ახლადშექმნილი საგარეო საქმეთა სამინისტროს უფროსი და ადენაუერის უახლოესი კოლეგა გახდა. შესაბამისად, გაიზარდა მისი პრესტიჟი, თავდაჯერებულობა, გავლენა და ევროპული ინტეგრაციისადმი ენთუზიაზმიც.
მონეს ხელშეკრულების პირველი პროექტის მიხედვით, უნდა შექმნილიყო უმაღლესი ხელისუფლება, საპარლამენტო ასამბლეა და სასამართლო. უმაღლეს ხელისუფლებას (გაზირებული სუვერენიტეტის მთავარ ნიშანს) თავისი კომპეტენციის ფარგლებში შეუზღუდავი ძალაუფლება უნდა ჰქონოდა. დემოკრატიული კონტროლის ნიშნად კი, ხელშეკრულების ერთ-ერთ მუხლში გათვალისწინებული იყო ასამბლეის უფლება, ორი მესამედის საშუალებით გადაეყენებინა უმაღლესი ხელისუფლება. სხვა შემთხვევებში, ასამბლეა ნაკლებ გავლენიანი იქნებოდა.
კონფერენციის ფარგლებში მთავარი ინსტიტუციური ბრძოლა უმაღლესი ხელისუფლების როლზე გაიმართა. მთავარი მოწინააღმდეგე ნიდერლანდები იყო, რომელიც (შემდეგი პერიოდისგან განსხვავებით) სკეპტიკურად იყო განწყობილი სუპრანაციონალიზმისადმი და ეროვნული კონტროლით უმაღლესი ხელისუფლების ძალაუფლების შეზღუდვას ემხრობოდა. ადენაუერის ბიოგრაფი ჰანს-პიტერ შვარცი ჰოლანდიელების პოზიციას ახასიათებდა როგორც სავაჭრო კალკულაციების, ფრანგული ან გერმანული ჰეგემონიისადმი მტრული დამოკიდებულების, ბრიტანეთის გავლენის მხარდაჭერისა და უფრო დიდ ერთეულებში ასიმილაციის შიშის ნარევს.
ჰოლანდიურმა პრაგმატიზმმა გააღიზიანა ადენაუერიც და მონეც. თუმცა, უმაღლეს ხელისუფლებაში ფრანგულ-გერმანული ჰეგემონიის შიშით, სხვა ქვეყნის ლიდერებიც იზიარებდნენ ჰოლანდიელების შეშფოთებას. ამიტომ მონე იძულებული იყო მინისტრთა საბჭოს დაარსებაც გაეთვალისწინებინა. ხელშეკრულებამ ერთგვარი ბალანსი დააფუძნა მინისტრთა საბჭოსა და უმაღლეს ხელისუფლებას შორის (ამ უკანასკნელს კონკრეტულ სუპრანაციონალურ სფეროებში უმაღლესი სიტყვა ეთქმოდა). საწყის წინადადებასთან შედარებით, ინსტიტუციური შედეგი (და, პრინციპში, მომავალი ფოლადისა და ქვანახშირის ევროპული თანამეგობრობის საქმიანობაც) სუპრანაციონალიზმის აშკარა უკანდახევა იყო.
საბოლოო ჯამში, გეგმის გამორჩეულად ეკონომიკური მიზანი მონაწილე ქვეყნებს შორის ფოლადისა და ქვანახშირის სფეროებში ერთიანი ბაზრის შექმნას ითვალიწინებდა. ეს გულისხმობდა უამრავი სატარიფო და არასატარიფო ბარიერების გაუქმებას, მათ შორის, ფასების ხელოვნურად დაწესებას, სუბსიდიებს, მოგების გადასახადებს და სხვა. მხოლოდ ასე გახდებოდა შესაძლებელი ეროვნულ საზღვრებს შორის ფოლადისა და ქვანახშირის თავისუფალი მიმოქცევისთვის ხელშეწყობა. თუმცა, ერთიანი ბაზარი დაურეგულირებელი ბაზარი არ იქნებოდა. უმაღლესი ხელისუფლება და მინისტრთა საბჭო, სხვადასხვა ინსტრუმენტების გამოყენებით, შეეცდებოდა პროდუქტიულობის გაუმჯობესებას, დისტრიბუციის (განაწილების) რაციონალიზაციას, სამუშაო ადგილების დაცვას, სამუშაო პირობების გათანაბრებას, ეკონომიკური განსხვავებების შემცირებას. ხელშეკრულების ყველაზე ინოვაციური მუხლები კონკურენციის პოლიტიკის სფეროს ეხებოდა. უმთავრესად აშშ-ის შეშფოთების საპასუხოდ, შემზღუდველი პრაქტიკებისა და მონოპოლიების წინააღმდეგ ხელშეკრულებაში ჩაიდო ისეთი მკაცრი ზომები, როგორიც იყო, მაგალითად, წლიური ბრუნვის 10%-ით კომპანიების დაჯარიმების შესაძლებლობა. ხელშეკრულებით გათვალისწინებულ პირობებს 50 წლის მანძილზე უნდა ემოქმედა (მართლაც, ფოლადისა და ქვანახშირის ევროპულმა თანამეგობრობამ არსებობა 2002 წელს შეწყვიტა).
მნიშვნელოვანი საკითხები
1950 წლის დეკემბერში, მოლაპარაკებების დაწყებიდან ექვსი თვის შემდეგ ხელშეკრულება პრინციპში უკვე მზად იყო, თუმცა, მის ხელის მოწერამდე პროცესი დამატებით კიდევ ოთხი თვე გაჭიანურდა. ამის მიზეზი გერმანია იყო, რომელიც ფეხს ითრევდა საფრანგეთის დაჟინებულ მოთხოვნაზე, რომ რურის ოლქში ფოლადისა და ქვანახშირის ინდუსტრიების დეკონცენტრაცია (დაშლა, დანაწევრება) მოეხდინა. ჯერ კიდევ პოცდამის შეთანხმების პირობებით, რურის დიდი კონგლომერატები უნდა დაშლილიყო, მაგრამ მეორე მსოფლიო ომის მეკავშირეები ამას თავგადაკვლით მაინცდამაინც არ ითხოვდნენ. თუმცა, 1951 წლის დასაწყისში საფრანგეთის მთავრობამ აგრესიული სტრატეგია წამოიწყო. საფრანგეთი ეჭვობდა, რომ რურის კონგლომერატებს შეიძლება გვერდი აეარათ ფოლადისა და ქვანახშირის ევროპული თანამეგობრობის ხელშეკრულების კონკურენციის მუხლებისთვის. ასევე, ქვეყნის შიგნით იზრდებოდა შეშფოთება რურსა და გერმანიის ხელახალ შეიარაღებას შორის კავშირზე. ამიტომ საფრანგეთმა მოლაპარაკებების წარმატებით დასრულება პირდაპირ დაუკავშირა დეკონცენტრაციის საკითხს.
ბოლო წუთამდე საფრანგეთის ასეთმა დაჟინებულმა მოთხოვნამ რურში ინდუსტრიული რეორგანიზაციის თაობაზე გერმანიაშიც გააჩინა ნეგატიური დამოკიდებულება. გერმანელ ინდუსტრიალისტებს გაუჩნდათ ეჭვები, რომ შუმანის გეგმით საფრანგეთი გერმანიის ინდუსტრიის დასუსტებას აპირებდა. საფრანგეთის ქმედებამ და გერმანიის ამ რეაქციამ ადენაუერი დილემის წინაშე დააყენა: როგორ დაეკმაყოფილებინა ეროვნულ დონეზე ეკონომიკური ინტერესები და ევროპულ დონეზე პოლიტიკური ინტერესები? ადენაუერს ამერიკის შეერთებული შტატების პოზიციამ უშველა. საქმე იმაში იყო, რომ აშშ აქტიურად უჭერდა მხარს საფრანგეთის მოთხოვნას დეკონცენტრაციის შესახებ. ამიტომ ყველაზე ოპოზიციონერი გერმანელებიც კი იძულებულები იყვნენ ეღიარებინათ, რომ ადენაუერს აშშ-ის პოზიცია უნდა გაეთვალისწინებინა. შედეგად, 1951 წლის მარტის ბოლოს, ადენაუერსა და აშშ-ის უმაღლეს კომისარ ჯონ მაკკლოის შორის შედგა შეთანხმება დეკონცენტრაციის პირობებზე. ამან მწვანე შუქი აუნთო აპრილში პარიზში ფოლადისა და ქვანახშირის ევროპული თანამეგობრობის ხელშეკრულების ხელმოწერას.
ადენაუერმა და შუმანმა გადაწყვიტეს, რომ რურის საერთაშორისო ხელისუფლება (International Ruhr Authority) (რასაც ადენაუერი ვერ იტანდა) ევროპისა და ქვანახშირის ევროპული თანამეგობრობის ამოქმედებისთანავე შეწყვეტდა ფუნქციონირებას. შესაბამისად, მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ გერმანია-საფრანგეთის ურთიერთობების ყველაზე პრობლემური საკითხი (რურის სპეციალური სტატუსი) ბოლოსდაბოლოს გადაიჭრა. თუმცა, კონფერენციის განმავლობაში კვლავ მოუგვარებელ სირთულედ დარჩა ომის შემდეგ საფრანგეთის მიერ კონტროლირებადი გერმანული რეგიონის ზაარის მომავალი. საფრანგეთის მიერ კონტროლირებად ზაარის მთავრობას სურდა, რომ რეგიონი ფოლადისა და ქვანახშირის ევროპული თანამეგობრობის მეშვიდე წევრი სახელმწიფო გამხდარიყო. ეს პარიზში საფრანგეთის მთავრობისთვისაც კი მეტისმეტი იყო, რომელმაც ხელშეკრულებას ხელი საფრანგეთისა და ზაარის სახელით მოაწერა. ხელის მოწერის მიუხედავად, ადენაუერმა განაცხადა, რომ ამით იგი არ თმობდა გერმანიის უფლებას მოეთხოვნა ზაარის უკან დაბრუნება. მან და შუმანმა ამ საკითხთან დაკავშირებით ხელშეკრულებას წერილები დაურთეს, რომლებშიც ორივე მხარის პოზიციები იყო დაფიქსირებული.
ფოლადისა და ქვანახშირის ევროპული თანამეგობრობის ფუნქციონირების დაწყებამდე, საგარეო საქმეთა მინისტრებს კიდევ სხვა სამი რთული საკითხის გადაჭრა მოუხდათ.
- პირველი შეეხებოდა მინისტრთა საბჭოში აწონილ ხმებს. უნდა ჰქონოდა თუ არა გერმანიას უფრო მეტი ხმა, ვინაიდან თანამეგობრობაში მისი ფოლადისა და ქვანახშირის სექტორები ყველაზე დიდი იყო? როგორც მოსალოდნელი იყო, საფრანგეთმა გერმანიასთან შედარებით კენჭისყრის თანაბარი ხმები მოითხოვა. როგორც ასევე მოსალოდნელი იყო, გერმანია შემოთავაზებას დათანხმდა.
- მეორე პრობლემური საკითხი თანამეგობრობაში სამუშაო ენა იყო. საგარეო საქმეთა მინისტრების საერთო ენა გერმანული იყო, მაგრამ შუმანის წინადადებით ფრანგული ფოლადისა და ქვანახშირის ევროპულ თანამეგობრობაში ან ერთადერთი ენა უნდა ყოფილიყო ან ყველაზე დომინანტური. საბოლოოდ, მინისტრების შეთანხმებით, თითოეული ქვეყნის ენას ოფიციალური სტატუსი მიენიჭებოდა, მაგრამ ფოლადისა და ქვანახშირის ევროპული თანამეგობრობის ინსტიტუტებში სამუშაო ენად ფრანგული იქნებოდა გამოყენებული.
- მესამე ყველაზე რთულად გადასაჭრელი აღმოჩნდა. იგი ინსტიტუტების მდებარეობას შეეხებოდა. 1952 წლის ივლისის პარიზის შეხვედრაზე თითოეული საგარეო საქმეთა მინისტრი საკუთარ ქვეყანაში ერთი ან რამდენიმე ინსტიტუტის განთავსებას ითხოვდა (ადენაუერმა უარი თქვა შოვინიზმზე და საკუთარ „კანდიდატურად“ საფრანგეთის მიერ ოკუპირებული ზაარის დედაქალაქი ზაარბრუკენი დაასახელა). შეხვედრა იმდენად დაძაბული იყო, რომ ჰოლანდიის საგარეო საქმეთა მინისტრი დირკ სტიკერი იხსენებდა: „მთელი ამ თვეების განმავლობაში ჩვენი დისკუსიები სუპრანაციონალიზმის მაღალ პრინციპების პატივისცემაზე და ეგოისტური, მთლიანად ეროვნული ინტერესების უარყოფაზე გვქონდა დაფუძნებული“, ამ შეხვედრით კი ყველაფერი წყალში ჩაიყარა; „შედეგები ეროვნული პრესტიჟის საკითხად იქცა. არავინ აპირებდა რაიმეს დათმობას მანამ, სანამ სხვაგან არ მიიღებდა საპირწონე მოგებას“; ევროპამ თავისი სახე დაკარგა. ბოლოს, სტიკერმა უარი განაცხადა რომელიმე ინსტიტუტის ჰოლანდიაში განთავსებაზე და დემონსტრაციულად დატოვა ოთახი. მოგვიანებით, საგარეო საქმეთა მინისტრებმა როგორც იქნა მიაღწიეს შეთანხმებას, რომლის მიხედვითაც მინისტრთა საბჭოს სხდომებს გამართავდნენ ბრიუსელში, სასამართლო და უმაღლესი ხელისუფლება დაფუძნდებოდა ლუქსემბურგში, საპარლამენტო ასამბლეა კი ფუნქციონირებას სტრასბურგში დაიწყებდა (აქ იგი შენობას ევროპის საბჭოს ასამბლეასთან გაიზიარებდა).
ფოლადისა და ქვანახშირის ევროპული თანამეგობრობის მნიშვნელობა
ყველაფრის მიუხედავად, ფოლადისა და ქვანახშირის ევროპული თანამეგობრობა მნიშვნელოვანი იყო პოლიტიკურად და ინსტიტუციურად. უმაღლესმა ხელისუფლებამ მინისტრთა საბჭოსთან და წევრი ქვეყნების მუდმივ წარმომადგენლებთან კარგი სამუშაო ურთიერთობები დაამყარა. მონეს საწყისი ვიწრო, ტექნოკრატიული ხედვა უმაღლეს ხელისუფლებასა და ინდუსტრიებსა და მთავრობებს შორის ურთიერთობების შესახებ განვითარდა და ჩამოყალიბდა იმ პოლიტიკურ სისტემად, რა ფორმითაც დღეს ვიცნობთ ევროპულ კავშირს. ასე რომ, თანამეგობრობის ფუნქციონირება დაწყებიდანვე ხასიათდებოდა სუპრანაციონალიზმისა და ინტერგავერნმენტალიზმის ნარევით.
ფოლადისა და ქვანახშირის ევროპულმა თანამეგობრობამ სრულად მიაღწია მის უშუალო და გრძელვადიან მიზნებს (რურის პრობლემის მოგვარება და ფრანგულ-გერმანული მტრობის დაძლევა). ეს ორგანიზაცია ღირებული აღმოჩნდა ორი მიმართულებით: პირველი, იგი გაერთიანებული ევროპის გზაზე წინგადადგმული ნაბიჯი იყო; და მეორე, იგი ფრანგულ-გერმანულ ურთიერთობებში დიდი გარღვევა, რევოლუცია იყო. ომების, დომინირების მცდელობებისა და ანტაგონიზმის თითქმის ერთი საუკუნის შემდეგ, სრული თანასწორობის პირობებში თანამშრომლობის სურვილი გაჩნდა. ამასთან, თანამეგობრობის მნიშვნელობა იმაშიც გამოიხატა, რომ მან საფრანგეთ-გერმანიას შორის ოთხმოცწლიანი სისხლიანი ურთიერთობები დაასრულა და დასავლეთ ევროპის რეკონსტრუქცია შესაძლებელი გახადა. ეს მან ინსტიტუციური ეკონომიკური ურთიერთდამოკიდებულების ფორმალიზებული სისტემის ჩამოყალიბებით მოახერხა. სხვა სიტყვებით, პოლიტიკური კონფლიქტის მთავარი სფეროების ფორმალური დიპლომატიური გამოსავლის ეფექტურ ალტერნატივად ეკონომიკის საერთაშორისო ფორმით რეგულაციის ინსტიტუციონალიზაცია იქცა.
გარდა ამისა, ფოლადისა და ქვანახშირის ევროპულმა თანამეგობრობამ ისტორიული პრეცედენტიც შექმნა. როგორც ევროპული ინტეგრაციის ადრეული წლების ერთ-ერთმა საუკეთესო ისტორიკოსმა ჯონ გილინგამმა დაახასიათა, პარიზის ხელშეკრულება იყო საფრანგეთსა და გერმანიას შორის დე ფაქტო სამშვიდობო ხელშეკრულება.
თავდაცვის ევროპული თანამეგობრობა და ევროპული პოლიტიკური თანამეგობრობა (EDC და EPC)
ადენაუერს კორეის ომამდეც სურდა გერმანიის ხელახალი შეიარაღება. მას პოლიტიკურზე (სრული სუვერენიტეტის აღდგენა) მეტად სტრატეგიული მოტივები (გერმანიის თავდაცვა) ამოძრავებდა. გერმანიის ორ ნაწილს შორის საზღვარზე ფორტიფიკაციები ჯერ კიდევ არ იდგა. აღმოსავლეთ გერმანიის მთავრობას კი საბჭოთა კავშირის დახმარებით შეიარაღებული ძალები (სახალხო პოლიცია – Volkspolizei) უკვე ჰქონდა ჩამოყალიბებული. დასავლეთ გერმანიაში მოკავშირეების ოკუპაციური ძალები სუსტი და მცირე რაოდენობით იყვნენ. ამიტომ ადენაუერი შიშობდა, რომ წითელი არმიის ოკუპაციის ან სახალხო პოლიციის შემოჭრის შემთხვევაში დასავლეთ გერმანია წინააღმდეგობას ვერ გაუწევდა და ადვილად დასაპყრობი იქნებოდა. შესაბამისად, ლოგიკურია, რომ საჭირო იყო მოკავშირეთა ძალების გაძლიერება და დასავლეთ გერმანიის არმიის ჩამოყალიბება.
იმ დროს ბევრი ევროპელი დარწმუნებული იყო, რომ 1950 წლის ზაფხულისთვის საბჭოთა კავშირი თავდასხმას განახორციელებდა. ბრიტანელები და ამერიკელები ხმამაღლა ალაპარაკდნენ გერმანიის ხელახალი შეიარაღების შესაძლებლობაზე. 1950 წლის აგვისტოში ევროპის საბჭოს ასამბლეის სხდომაზე ჩერჩილმა ევროპული ინტეგრაციის კონტექსტში და ფარგლებში გერმანიის შეიარაღების მოწოდებები გააკეთა. საბოლოო სიცხადე ამ საკითხთან დაკავშირებით აშშ-ის სახელმწიფო მდივანმა დინ აჩინსონმა შეიტანა, რომელმაც 1950 წლის სექტემბრის ნიუ იორკის ნატო-ს მინისტერიალზე ოფიციალურად განაცხადა: აშშ-ს გერმანიის სამხედრო შენაერთების ჩამოყალიბება და მათი ევროპაში ნატო-ს ძალებში ინტეგრირება სურდა.
საფრანგეთის პოლიტიკას გერმანიის ომისშემდეგომი აღდგენის პროცესის გაკონტროლების სფეროში კვლავ საფრთხე დაემუქრა.
შუმანის გეგმისა და გერმანიისადმი მისი ერთიანი სტრატეგიის დასაცავად, საფრანგეთს ახალი ინიციატივა ესაჭიროებოდა. 1950 წლის ოქტომბერში მონემ იგი პლევენის გეგმის სახით წარმოადგინა. ამ გეგმის მიხედვით (რომელიც საფრანგეთის პრემიერ-მინისტრის სახელს ატარებდა) შეიქმნებოდა ევროპული სუპრანაციონალური არმია, ოღონდ იმ შემთხვევაში, თუ ფოლადისა და ქვანახშირის ევროპული თანამეგობრობის მოლაპარაკებები წარმატებით დასრულდებოდა. გერმანიის ხელახალი შეიარაღების საკითხში აჩინსონისა და პლევენის გეგმებს შორის განსხვავება აშკარა იყო: აჩინსონს სურდა, რომ გერმანიას მძიმე შეიარაღებით აღჭურვილი დიდი სამხედრო შენაერთები ჰყოლოდა (თუ საჭირო იყო, იგი გერმანიის არმიის აღდგენის წინააღმდეგიც არ იყო); პლევენს კი, გერმანიის არმიის ჩამოყალიბების გარეშე, გერმანული (მხოლოდ) ქვეითი დანაყოფების პირდაპირ ევროპულ არმიაში ინტეგრირება სურდა. პლევენის გეგმის საწყისი ვარიანტი პოლიტიკურად უსამართლო, დისკრიმინაციული და სამხედრო თვალსაზრისით შეუძლებელი იყო. ამიტომ აჩინსონმა მასზე მთლიანად უარი განაცხადა. ადენაუერი უფრო ფრთხილად მოიქცა: იგი მიესალმა გერმანიის ხელახალი შეიარაღების შესაძლებლობას, თუმცა, შეეწინააღმდეგა გეგმის კონკრეტულ შემოთავაზებებს. მან ასევე დაარწმუნა შუმანი, რომ ცვალებადი სტრატეგიული ვითარების მიუხედავად, გერმანია კვლავ დაინტერესებული იყო ფოლადისა და ქვანახშირის ევროპული თანამეგობრობის ხელშეკრულების მოლაპარაკებებით. აშშ-იც აცნობიერებდა საფრანგეთის უსაფრთხოების ინტერესებს, ამიტომ იგი გერმანიას ფოლადისა და ქვანახშირის ევროპული თანამეგობრობის მოლაპარაკებებისადმი პატივისცემისკენ მოუწოდებდა, სხვა შემთხვევაში კი სრული სუვერენიტეტის არაღდგენით ემუქრებოდა.
თავდაცვის ევროპული თანამეგობრობის მარცხი
ამ დროიდან დაიწყო ოთხწლიანი დრამა, რომელმაც პოლიტიკურად საფრანგეთის ტრავმატიზება მოახდინა, ფრანგულ-გერმანული ურთიერთობები დაძაბულობის ზღვარზე მიიყვანა, საფრანგეთი და აშშ კი ერთმანეთისგან მნიშვნელოვნად დააცილა. 1951 წლის თებერვალში, ფოლადისა და ქვანახშირის ევროპული თანამეგობრობის დაარსების თაობაზე მიმდინარე მოლაპარაკებების პარალელურად, მისმა ექვსმა მონაწილემ ინტერგავერნმენტალისტური კონფერენცია წამოიწყო. კონფერენციის მიზანი თავდაცვის ევროპული თანამეგობრობის დაფუძნება გახლდა.
გერმანიის ხელახალი შეიარაღების შესაძლებლობამ საფრანგეთში ბევრს ძველი პოლიტიკური ჭრილობები გაახსენა და კომუნისტური და გოლისტური ოპოზიცია გააძლიერა. არჩევნების შემდეგ საფრანგეთის მთავრობის სისუსტის მიუხედავად, თავდაცვის ევროპული თანამეგობრობის დაფუძნების მოლაპარაკებები 1951 წლის შემოდგომაზე მაინც გააქტიურდა. ყველაფრის მიუხედავად, აშშ გულმხურვალე მხარდაჭერის ფონზე, მომლაპარაკებლებმა პარიზში თანდათან გამოკვეთეს თავდაცვის ევროპული თანამეგობრობის ინსტიტუციური და ორგანიზაციული ელემენტები: ცხრა წევრიანი კომისია, მინისტრთა საბჭო, საპარლამენტო ასამბლეა, 12500 ჯარისკაცის ოდენობის გერმანული დაჯგუფებები (სიტყვა დივიზია ფრანგების დაჟინებული მოთხოვნით არ იქნა გამოყენებული), გერმანულ კონტრიბუციას არ უნდა გადაეჭარბებინა მთლიანი ძალების ერთი მესამედი, და არ უნდა შექმნილიყო არც გერმანიის თავდაცვის სამინისტრო და არც გაერთიანებული შტაბი.
1952 წლის მარტში საბჭოთა კავშირიდან მიღებული დიპლომატიური ნოტა, რომელიც მეორე მსოფლიო ომის ოთხ გამარჯვებულ ძალას გერმანიის სამშვიდობო ხელშეკრულების მიღებისკენ მოუწოდებდა, თავდაცვის ევროპული თანამეგობრობის მოლაპარაკებებში „ბომბასავით აფეთქდა“. გერმანიის გაერთიანებისა და მისი ნეიტრალიტეტის პერსპექტივის გაჩენით, საბჭოელები დასავლური ალიანსის ფარგლებში გერმანიის ხელახალი შეიარაღების თავიდან აცილებას ცდილობდნენ. ნეიტრალური გერმანია კი, იქნებოდა რა კომუნისტური საბოტაჟის მუდმივი საფრთხის ქვეშ, შეიძლება საბჭოთა კავშირის გავლენის სფეროში მოხვედრილიყო. ამერიკელები კარგად აცნობიერებდნენ ამ საფრთხეს. შესაბამისად, დასავლელმა ძალებმა გადაწყვიტეს, რომ პლევენის გეგმის განხორციელება დაეჩქარებინათ. 1952 წლის მაისში პარიზში მოლაპარაკებების ექვსმა მონაწილე ქვეყანამ ხელი მოაწერა თავდაცვის ევროპული თანამეგობრობის ხელშეკრულებას. მომდევნო დღეს კი ბრიტანეთმა, საფრანგეთმა, გერმანიამ და აშშ ბონში ხელი მოაწერეს შეთანხმებას, რომლის მიხედვითაც უქმდებოდა ოკუპაციის სტატუტი და მის ნაცვლად ფუნქციონირებას იწყებდა რამდენიმე საკონტრაქტო ხელშეკრულება. სხვა სიტყვებით, გერმანიამ წარმატებით აღიდგინა სრული სუვერენიტეტი.
საზოგადოებრივი აზრი ხელშეკრულებასთან დაკავშირებით დროთა განმავლობაში იცვლებოდა. 1954 წლის ივნისში, საფრანგეთის პრემიერ-მინისტრად გახდომის შემდეგ, პიერ მენდეს-ფრანსმა, რომელიც ევროპული ინტეგრაციისადმი ინდეფერენტულად, თავდაცვის ევროპული თანამეგობრობისადმი კი წინააღმდეგობრივად იყო განწყობილი, გადაწყვიტა ერთხელ და საბოლოოდ დაესრულებინა ხელშეკრულებასთან დაკავშირებული დისკუსიები. მცირე ხნის წინ პიერ მენდეს-ფრანსმა შეძლო ინდოჩინეთში საფრანგეთისთვის საშინელი და დამანგრეველი ჩართულობა შეეჩერებინა, ტუნისში კი ადგილობრივ აჯანყებულებთან შეთანხმებისთვის მიეღწია, ამიტომ მას უფრო ძლიერი პოზიცია ეკავა და უფრო გავლენიანი პიროვნება იყო, ვიდრე მეოთხე რესპუბლიკის ნებისმიერი სხვა პრემიერ-მინისტრი.
საბოლოოდ, საპარლამენტო დებატები 1954 წლის აგვისტოში გაიმართა. ხელშეკრულების ოპონენტები უფრო მეტად საფრანგეთისთვის ხელშეკრულების გავლენით იყვნენ შეშფოთებულები, ვიდრე გერმანიის ხელახალი შეიარაღებით. გავლენიანი ძველი პოლიტიკოსისა და ყოფილი პრემიერ-მინისტრის ედუარდ ჰერიოტის განცხადებით, თავდაცვის ევროპული თანამეგობრობის წევრობა „საფრანგეთის დასასრულს“ ნიშნავდა. სხვები ყურადღებას ამახვილებდნენ საფრთხეებზე, რომლებიც საფრანგეთის ორ ყველაზე პატივსაცემ ინსტიტუტს (არმიასა და იმპერიას) ემუქრებოდა. მათი აზრით, არსებობდა საფრთხე, რომ ფრანგული არმია გამქრალიყო, „არმია, რომელიც ყველა რეჟიმის ცვლილების დროსაც კი, სამშობლოს მუდმივ არტერიას წარმოადგენდა“. ამასთან, ასამბლეის წევრებს აინტერესებდათ, თუ როგორ შეძლებდა საფრანგეთი კოლონიების შენარჩუნებას მაშინ, როდესაც თავად აპირებდა სუვერენიტეტის ფართომასშტაბიან დათმობას. სხვა დეპუტატები დამატებითი ემოციური გამოსვლებით გამოირჩეოდნენ: „ჩვენ ამჟამად ვართ ერი, რომელსაც იგივე უფლებები აქვს, რაც აშშ და დიდი ბრიტანეთს. თავდაცვის ევროპული თანამეგობრობის [ხელშეკრულების] რატიფიკაცია კი ორი დამარცხებული და სამი ციცქნა სახელმწიფოს დონეზე დაგვიყვანს“.
ასეთი ემოციების ფონზე ფაქტობრივად შეუძლებელი იყო რატიფიკაციის სასარგებლო არგუმენტების წარდგენა. თავდაცვის ევროპული თანამეგობრობის მომხრეები – ქრისტიან დემოკრატები, ცენტრისტები და ზოგიერთი სოციალისტი – რიცხობრივ უმცირესობაში მოექცნენ. ხმათა 319/264-ის უმრავლესობით საფრანგეთის პარლამენტმა ხელშეკრულების რატიფიკაცია ჩააგდო.
ამის შემდეგ ბრიტანეთის საგარეო საქმეთა მინისტრმა ენტონი ედენმა შესთავაზა ქვეყნებს, ბრიუსელის ხელშეკრულების ორგანიზაცია (რომელიც ბრიტანეთის, საფრანგეთისა და ბენილუქსის სახელმწიფოებისგან შედგებოდა) დასავლეთ ევროპულ კავშირად (Western European Union) გადაკეთებულიყო, რომელსაც გერმანია და იტალია დაემატებოდა. დასავლეთ ევროპული კავშირის მეშვეობით ყოფილ ფაშისტურ ქვეყნებს ნატო-ში ინტეგრაციის საშუალება ექნებოდათ. იდეა პირველად ლონდონში კონფერენციაზე იქნა გაჟღერებული, 1954 წლის ოქტომბერში კი პარიზის ხელშეკრულებაში აისახა. დასავლეთ ევროპული კავშირი შედგებოდა მინისტრთა საბჭოსა და ასამბლეისაგან, და ფარავდა როგორც კულტურულ-საგანმანათლებლო, ასევე, სამხედრო საკითხებსაც. სუპრანაციონალურის ნაცვლად, იგი ინტერგავერნმენტალისტური ორგანიზაცია იყო. ამ ფაქტმა კი, მასში ბრიტანეთის მონაწილეობის არგუმენტთან ერთად, ბევრი იმ ფრანგი პარლამენტარის გული მოიგო, რომლებმაც თავის დროზე უარი განაცხადეს თავდაცვის ევროპულ თანამეგობრობაზე. შესაბამისად, 1954 წლის დეკემბერში დასავლეთ ევროპული კავშირის ხელშეკრულების რატიფიკაცია წარმატებით განხორციელდა (სხვათა შორის, საფრანგეთის მთავრობის გადადგომა-არგადადგომა რატიფიკაციის შედეგზეც იყო დამოკიდებული – ე.წ. ნდობის გამოცხადების კენჭისყრა (vote of confidence)). შედეგად, თავდაცვის ევროპული თანამეგობრობის კრახიდან ერთი წელიწადში, გერმანია უკვე ხელახლა შეიარაღებული და ნატო-ს წევრი იყო.
ევროპული პოლიტიკური თანამეგობრობა
ევროპულ პოლიტიკურ თანამეგობრობას ორგანიზაციული ქოლგა უნდა შეექმნა თავდაცვის ევროპული თანამეგობრობისა და ფოლადისა და ქვანახშირის ევროპული თანამეგობრობისთვის. ასე რომ, ამ უკანასკნელთა ინსტიტუტების ჩანაცვლება მოხდებოდა ორდონიანი პარლამენტის (პირდაპირ არჩეული ხალხის პალატა და არაპირდაპირი წესით არჩეული სენატი), ევროპული აღმასრულებელი საბჭოს (რომლის პრეზიდენტიც სენატის მიერ იქნებოდა არჩეული), ეროვნული მინისტრების საბჭოსა და მართლმსაჯულების სასამართლოს მიერ. მომავალ წევრ ქვეყნებში წარმატებული რატიფიკაციის შემთხვევაში, ევროპული პოლიტიკური თანამეგობრობა ფუნქციონირებას თავდაცვის ევროპული თანამეგობრობის ამოქმედებასთან ერთად დაიწყებდა.
თავდაცვის ევროპული თანამეგობრობის კრახთან ერთად, ევროპული პოლიტიკური თანამეგობრობაც დავიწყებას მიეცა.
დაკარგული შესაძლებლობა?
ევროპული ფედერალიზმის მომხრეებისთვის თავდაცვის ევროპული თანამეგობრობისა და ევროპული პოლიტიკური თანამეგობრობის მარცხი ევროპული ინტეგრაციის ისტორიაში ყველაზე დიდი დაკარგული შესაძლებლობა იყო. რევოლუციური 1848 წლის მსგავსად, 1954-იც გარდამტეხი წელი იყო. მაგრამ, ევროპამ ამ შემთხვევაში ცვლილებების განხორციელება ვერ შეძლო.
თუმცა, როგორც მენდეს-ფრანსის უახლოესმა კოლეგამ განაცხადა, თავდაცვის ევროპული თანამეგობრობის ჩავარდნა „ისტორიული საჭიროება“ იყო. მისი განცხადებით, ხელშეკრულების რატიფიკაცია საფრანგეთში მუდმივ სამოქალაქო ომს გამოიწვევდა. ეს იყო ის საციცოცხლო საფრთხე, რომელსაც მენდეს-ფრანსი იმ დროს სავარაუდოდ ვერ ხედავდა და რომლის თავიდან აცილებაც მან და მისმა კოლეგებმა მოახერხეს. საფრანგეთისა და გერმანიის საკითხებში ექსპერტის ალფრედ გროსერის შეფასებით კი, ხელშეკრულების მარცხით მნიშვნელოვნად ისარგებლა ფრანგულ-გერმანულმა ურთიერთობებმა და ევროპულმა ინტეგრაციამ. ექსტრემისტი მემარცხენეებისა და მემარჯვენეების გარდა, თავდაცვის ევროპულ თანამეგობრობას ეწინააღმდეგებოდა ასევე ახალგაზრდების უმრავლესობა და ბევრი მოდერატორი ადამიანი. აქედან გამომდინარე, ხელშეკრულების რატიფიკაცია გააღიზიანებდა და გააუცხოებდა საზოგადოების იმ ნაწილს, რომელთა ჩართულობაც გადამწყვეტი იყო ევროპული ინტეგრაციისა და საბოლოო ფრანგულ-გერმანული შერიგების პროცესისთვის. სხვა სიტყვებით, ევროპული ინტეგრაციის მოძრაობის გაძლიერების ნაცვლად, შემოთავაზებული თავდაცვის ევროპული თანამეგობრობა წყალს სერიოზულად აამღვრევდა.
ევროპული პოლიტიკური თანამეგობრობის ხელშეკრულების ერთ-ერთ მუხლში ერთიანი ბაზრის დაარსებაზე იყო საუბარი. ნიდერლანდების მთავრობა დაჟინებით ითხოვდა ერთიანი ბაზრის რეჟიმის ჩამოყალიბებას, სანაცვლოდ კი თავდაცვის ევროპული თანამეგობრობისთვის მხარდაჭერის პირობას დებდა. ეს პრობლემური საკითხი იყო საფრანგეთისთვის, რომელიც კომერციული პროტექციონიზმის პოლიტიკას აწარმოებდა. ამიტომ, თავდაცვის ევროპული თანამეგობრობის ხელშეკრულების რატიფიკაციის შემთხვევაშიც კი, მოსალოდნელი იყო, რომ წევრ ქვეყნებს შორის ფუნდამენტური ეკონომიკური განსხვავებების გამო, ევროპული პოლიტიკური თანამეგობრობის იმპლემენტაცია გვიან ან საერთოდ არ განხორციელდებოდა.
თავდაცვის ევროპული თანამეგობრობის ჩავარდნამ ერთი შეხედვით დამღუპველი დარტყმა მიაყენა ინტეგრაციის გაღრმავების პერსპექტივას (სუპრანაციონალიზმი სიბნელესთან და სიბინძურესთან ასოცირდებოდა, ფრანგულ-გერმანული ურთიერთობები მოწამლული და დაძაბულობის პიკზე იყო, ფედერალისტების იმედები კი ჰაერში იყო გამოკიდებული). ამის მიუხედავად, მან განმუხტა მდგომარეობა და საშუალება მისცა ქვეყნებს, ფოკუსირება ეკონომიკურ პრიორიტეტებზე მოეხდინათ. მართლაც, ხელშეკრულების კრახიდან სულ მხოლოდ სამი წელი გავიდა მას შემდეგ, რაც ექვსმა წევრმა სახელმწიფომ მოილაპარაკა, მოაწერა ხელი და რატიფიკაცია გაუკეთა ევროპულ ეკონომიკურ თანამეგობრობას (ანუ რომის ხელშეკრულებას). შეიძლება ითქვას, რომ თავდაცვის ევროპული თანამეგობრობის მარცხმა არათუ ხელი შეუშალა, არამედ გააადვილა კიდეც რომამდე მავალი გზა.
ევროპული ეკონომიკური თანამეგობრობა და ატომური ენერგიის ევროპული თანამეგობრობა (EEC და EAEC)
ფოლადისა და ქვანახშირის ევროპული თანამეგობრობა მნიშვნელოვანი იყო პოლიტიკურად და ინოვაციური ინსტიტუციურად, თუმცა, არა განსაკუთრებით მომგებიანი ეკონომიკურად. მან დასავლეთ ევროპულ ქვეყნებს შორის მსოფლიო ომის შემდგომი ურთიერთობებისათვის ორგანიზაციული პრეცედენტი ჩამოაყალიბა. მაგრამ რურის პრობლემის ირგვლივ განვითარებულმა მოვლენებმა, ფოლადისა და ქვანახშირის სექტორის უნიკალურმა ბუნებამ და ეროვნული სუვერენიტეტისადმი მაინც ღრმად ლოიალურმა დამოკიდებულებამ გამორიცხა ავტომატური გადაღვრის ეფექტი. თავდაცვის ევროპულმა თანამეგობრობამ მარცხი განიცადა. ამიტომ ენდრიუ მორავჩიკმა ევროპული თანამეგობრობის ისტორიის შესახებ სამართლიანად აღნიშნა, როდესაც განაცხადა, რომ ევროპული თანამეგობრობა დიდი მარცხით დაიწყო.
პარადოქსულია, მაგრამ თავდაცვის ევროპული თანამეგობრობის ჩავარდნამ ხელი შეუწყო საფრანგეთსა და გერმანიას შორის ურთიერთობების მნიშვნელოვან გაუმჯობესებას 1955-1956 წლებში. საფრანგეთის ახალ მთავრობას ედგარ ფაურეს ხელმძღვანელობით სურდა იმ ანტი-გერმანული რიტორიკის შერბილება, რაც საფრანგეთში გერმანიის ხელახალი მილიტარიზაციის შესახებ დებატებისას მუსირებდა. საფრანგეთის მთავრობამ კულტურულ, საგანმანათლებლო და ლინგვისტურ სფეროებში რამდენიმე ინიციატივა განახორციელა. თავდაცვის ევროპული თანამეგობრობის ტრავმატული მოვლენებიდან სულ რაღაც ერთი წლის შემდეგ, 1955 წლის აგვისტოში დასრულებული კომერციული ხელშეკრულება ნათელი დემონსტრირება იყო იმისა, თუ რა დონეზე იყო „დამთბარი“ ფრანგულ-გერმანული ურთიერთობები. 1956 წლის სექტემბერში მდინარე რაინზე სტრასბურგისა და კელის დამაკავშირებელი ახალი ხიდის გახსნა კი ფრანგულ-გერმანული დაახლოების ერთგვარ სიმბოლოდ იქცა. ასევე, ოდნავ მოგვიანებით, ამავე წლის ნოემბერში, სუეცის კრიზისის პიკზე ერთმანეთს შეხვდნენ ადენაუერი და მისი ფრანგი კოლეგა გაი მოლე, რაც კიდევ ერთი გამოხატულება იყო ერთობლივი ფრანგულ-გერმანული მუშაობის სურვილისა.
ფრანგულ-გერმანული ურთიერთობების გაუმჯობესება და ახლად დაწყებული ხელახალი შერიგების პროცესი ხორციელდებოდა არა მხოლოდ თავდაცვის ევროპული თანამეგობრობის, არამედ ცვალებადი სტრატეგიული სიტუაციის კონტექსტშიც. 1954 წლის ოქტომბრის დასავლეთ ევროპული კავშირის დამაარსებელი პარიზის ხელშეკრულების შედეგად, გერმანიამ თითქმის შეუზღუდავი სუვერენიტეტი დაიბრუნა. ამასთან, 1955 წლის მაისში ნატო-ში გაერთიანებით, გერმანია მყარად დაუკავშირდა დასავლურ ბანაკს. სუვერენული და ხელახლა შეიარაღებული გერმანიის პირობებში, „გერმანიის პრობლემის“ და მაშასადამე ფრანგულ-გერმანული ურთიერთობების ბუნება მკვეთრად შეიცვალა. საფრანგეთს აღარ შეეძლო ბრიტანეთისგან და აშშ-სგან რაიმე დათმობების მოთხოვნა იმის მუქარით, რომ იგი დაბლოკავდა გერმანიის აღდგენას. ამიტომ საფრანგეთმა გერმანიისადმი თავისი პოლიტიკა გეოპოლიტიკურის ნაცვლად, ნელ-ნელა ეკონომიკურ კალკულაციებს დააფუძნა.
1950-იანი წლების შუა პერიოდში საფრანგეთსა და გერმანიას შორის გაუმჯობესებული ურთიერთობების ერთ-ერთი მკაფიო შედეგი იყო ზაარის პრობლემის მოგვარება. მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ ზაარი საფრანგეთის კონტროლის ქვეშ იმყოფებოდა, რაც გერმანიის გაღიზიანებას იწვევდა. საფრანგეთის 1954 წლის წინადადება, რომლითაც დასავლეთ ევროპული კავშირის ფარგლებში უნდა მომხდარიყო ამ რეგიონის „ევროპეიზაცია“, ამ მიმართულებით დიდი შეღავათი არ ყოფილა. ამიტომ, გერმანიასთან დაძაბულობის მოხსნისა და საერთაშორისო კრიტიკის განეიტრალების მიზნით, საფრანგეთმა ზაარის სტატუსთან დაკავშირებით ახალი ინიციატივა წარმოადგინა. ამ ინიციატივის მიხედვით, ზაარის პრობლემა გადაწყდებოდა იმ რეფერენდუმის შედეგებზე დაფუძნებით, რომელიც ზაარის რეგიონში 1955 წლის ოქტომბერში დაიგეგმა. რეფერენდუმზე ზაარის მოსახლეობას ეკითხებოდნენ, სურდათ თუ არა დამოუკიდებლობა ევროპის საბჭოს ქოლგის ქვეშ. გერმანიის პოლიტიკურ ისტებლიშმენტში მხოლოდ ადენაუერი უჭერდა მხარს „დიახ“ კამპანიას. იგი ფრანკოფილიითა და ყველაფერი ევროპულით იყო შეპყრობილი. თუმცა, მისგან განსხვავებით, ზაარის მოსახლეობამ უარი განაცხადა დამოუკიდებლობაზე და სანაცვლოდ გერმანიასთან გაერთიანება მოითხოვა. ამის ძირითადი მიზეზი იყო არა გერმანული ნაციონალიზმი, არამედ ეკონომიკური თვით-ინტერესი (ომისშემდეგომი გერმანია ამ დროს უკვე გაცილებით მდიდარი იყო, ვიდრე საფრანგეთი). საბოლოო ჯამში, პარიზმა და ბონმა ზაარის გერმანიისთვის დაბრუნების შესახებ შეთანხმებას სიძულვილისაგან თავისუფალ გარემოში მიაღწიეს. ზაარი გერმანიის ფედერაციულ რესპუბლიკაში 1957 წლის იანვარში, რომის ხელშეკრულებაზე მოლაპარაკებების დასრულებამდე ცოტა ხნით ადრე გაერთიანდა.
მესინა
შეიძლება ითქვას, რომ 1955 წლის ივნისში სიცილიის ქალაქ მესინაში გამართული საგარეო საქმეთა მინისტრების ცნობილი შეხვედრა მზარდი ფრანგულ-გერმანული მეგობრული ურთიერთობების გარემოში გაიმართა. ამ შეხვედრას ევროპული ინტეგრაციისთვის დიდი მნიშვნელობა ჰქონდა. თავდაცვის ევროპული თანამეგობრობის ფატალური მარცხის შემდეგ სწორედ მესინაში დაიწყო ხელახალი ინტეგრაციის პროცესი.
თუმცა, მესინას თავდაპირველი მიზანი გაცილებით ნაკლებ გრანდიოზული იყო, ვიდრე ევროპული ინტეგრაციის განახლება: მინისტრებს უმაღლესი ხელისუფლების პრეზიდენტი მონეს შემცვლელი უნდა დაენიშნათ. საფრანგეთმა დაჟინებით მოითხოვა თანამდებობაზე კვლავ ფრანგის დანიშვნა. დანარჩენმა წევრმა ქვეყნებმა მხარი დაუჭირეს საფრანგეთის შემოთავაზებულ კანდიდატს – ყოფილ პრემიერ-მინისტრ რენე მეიერს. მეიერის დანიშვნა მესინას შეხვედრის პირველივე დღეს იქნა გამოცხადებული.
ამის შემდეგ მინისტრებმა უფრო ღრმა ეკონომიკური ინტეგრაციისათვის საჭირო ინიციატივების განხილვა განაგრძეს. დღის წესრიგში დადგა ორი შემოთავაზება. პირველი, რომელსაც მხარს უჭერდნენ მონე და სპააკი, როგორც ევროპული პროექტის გამოცოცხლების საშუალებას, იყო ფოლადისა და ქვანახშირის თანამეგობრობის მსგავსი ატომური ენერგიის თანამეგობრობა. მეორე იყო ბეიენის გეგმის (სახელი დაერქვა ნიდერლანდების საგარეო საქმეთა მინისტრის გამო) შესწორებული ვარიანტი, რომელიც გულისხმობდა ინდუსტრიული საბაჟო კავშირის ჩამოყალიბებას და რომელიც თავდაპირველად ევროპული პოლიტიკური თანამეგობრობის ხელშეკრულების პროექტში იყო შეტანილი. თავის დროზე თავდაცვის ევროპული თანამეგობრობისა და მასთან ერთად, პოლიტიკური თანამეგობრობის ჩავარდნასთან ერთად, ბეიენის გეგმაც ჩრდილში მოექცა. სპააკი მხარს უჭერდა მონეს ატომური ენერგიის ინიციატივას, ვინაიდან მიაჩნდა, რომ საბაჟო კავშირი ზედმეტად ამბიციური იყო. თუმცა, ბეიენის ზეგავლენით, სპააკმა ატომური ენერგიისა და საბაჟო კავშირის შემოთავაზებები ერთიან პაკეტში, ე.წ. 1955 წლის მაისის ბენილუქსის მემორანდუმში მოაქცია. სპააკსა და ბეიენს სხვადასხვა ინტერესები ამოძრავებდათ. სპააკს ეკონომიკური ინტეგრაცია პოლიტიკური კავშირისკენ სვლის ძირითად ეტაპად მიაჩნდა. ბეიენს კი ახალი შესაძლებლობების ეკონომიკური ზრდისთვის გამოყენება სურდა.
რეგიონული ეკონომიკური ინტეგრაციით ბეიენის დაინტერესება გამოწვეული იყო საერთაშორისო ვაჭრობაზე ნიდერლანდების დამოკიდებულებით. სავაჭრო ბარიერები მნიშვნელოვნად აფერხებდა ჰოლანდიის ეკონომიკას. ამიტომ ნიდერლანდები და სხვა სახელმწიფოები, რომლებიც ე.წ. დაბალი ტარიფის კლუბის წევრები იყვნენ, თავისუფალი ვაჭრობის თავგამოდებული დამცველები გახდნენ. ისინი უკმაყოფილოები იყვნენ გატტ-ის ფარგლებში ტარიფების შემცირების და ევროპის ეკონომიკური თანამშრომლობის ორგანიზაციის ფარგლებში კვოტების გაუქმების ნელი ტემპებით. მათ მალევე დაკარგეს ამ ორგანიზაციების იმედი. შესაბამისად, მათ აქტიურად დაიწყეს ისეთი რეგიონული ორგანიზაციის მხარდაჭერა, რომელსაც ერთიანი ბაზრის ჩამოყალიბებისთვის რეალური გადაწყვეტილების მიღების ძალაუფლება ექნებოდა.
გერმანიაში საკითხავი იყო არა ის, მომხდარიყო თუ არა, არამედ როგორ მომხდარიყო ვაჭრობის ლიბერალიზაცია. გერმანიას ლიბერალიზაცია გლობალური მასშტაბით გატტ-ის მეშვეობით უნდა განეხორციელებინა, თუ რეგიონული მასშტაბით ევროპული ორგანიზაციის გამოყენებით? თუ რეგიონული მასშტაბით, მაშინ ეს უნდა ყოფილიყო თავისუფალი ვაჭრობის სივრცე თუ საბაჟო კავშირი? გერმანიის ეკონომიკის მინისტრ ლუდვიგ ერჰარდს მრავალმხრივი მიდგომა ერჩივნა. როგორც დოქტრინული ეკონომიკური ლიბერალი, იგი თვლიდა, რომ დახმარების ნაცვლად, რეგიონული ეკონომიკური მოწყობა შეაფერხებდა გლობალური თავისუფალი ვაჭრობის მიღწევას. ამიტომ ორი რეგიონული ინიციატივიდან მას პოტენციურად პროტექციონისტურად და შესაბამისად არასასურველად საბაჟო კავშირი მიაჩნდა.
საგარეო საქმეთა მინისტრი ჰოლშტაინი კი პირიქით, საბაჟო კავშირს უჭერდა მხარს. მას ამის ეკონომიკური და პოლიტიკურ მიზეზები ჰქონდა. მისი აზრით, საბაჟო კავშირი გერმანიას საბაზრო ლიბერალიზაციის ეკონომიკურ მოგებას და უფრო ღრმა ევროპული ინტეგრაციის პოლიტიკურ უპირატესობებს მიანიჭებდა. ერჰარდსა და ჰოლშტაინს შორის დაძაბულობა პიროვნული, იდეოლოგიური და ბიუროკრატიული მიზეზებით იყო გამოწვეული. პიროვნულად, მათ არ მოსწონდათ ერთმანეთი. იდეოლოგიურად, ერჰარდი მტრულად იყო განწყობილი ჰოლშტაინის ევროფედერალიზმისადმი. ბიუროკრატიულად კი, სავაჭრო პოლიტიკის ფორმულირების პროცესში ეკონომიკისა და საგარეო საქმეთა სამინისტროები ერთმანეთს ეცილებოდნენ/ეჯიბრებოდნენ ლიდერობას.
ადენაუერი მის ორ გავლენიან მინისტრს შორის არბიტრის როლს ასრულებდა. კანცლერის პრეფერენციების გათვალისწინებით, იგი ჰოლშტაინს ერჰარდზე მეტად ენდობოდა. თუმცა, იგი მაინც ძალიან ფრთხილობდა. ერჰარდი უზომოდ პოპულარული იყო გერმანიაში (სწორედ მის სახელთან ასოცირდებოდა ეკონომიკური სასწაული) და იგი გავლენიანი ინტერესთა ჯგუფების მხარდაჭერით სარგებლობდა. ერჰარდი ხვდებოდა, რომ იგი წაგებულ ბრძოლაში იყო ჩართული. მას უნდა სცოდნოდა, რომ გერმანიის ევროპული პოლიტიკა 1950-იან წლებში ისეთი მიზნების გავლენის ქვეშ იყო, რომლის მიხედვითაც ეროვნული ეკონომიკური ინტერესები, თუნდაც მას ეკონომიკის სამინისტროსგან ჰქონოდა მხარდაჭერა, განწირული იყო.
ფრანგული პოლიტიკური და ბიზნეს ელიტები კვლავ ძლიერ პროტექციონისტურები იყვნენ. ერთადერთი ინიციატივა, რომელიც მათ აიტაცეს, ატომური ენერგიის თანამეგობრობა ანუ ე.წ. ევრატომი იყო. მონე და საფრანგეთის ისტებლიშმენტი ევრატომს სხვადასხვა მიზეზების გამო უჭერდა მხარს. მონე თვლიდა, რომ ეს იყო სუპრანაციონალიზმის გაძლიერებისა და ევროპული ინტეგრაციის ხელახალი დაწყების საშუალება და შესაძლებლობა. ფრანგ ლიდერებს იგი ვიწრო ნაციონალისტური მიზეზით მოსწონდათ. მათი მთავარი მიზანი ევროპული რესურსების ფრანგული ატომური ენერგიის ინდუსტრიისთვის გამოყენება იყო. თუმცა, ფრანგული მიზნები იმდენად ნათელი იყო, რომ სხვა ქვეყნები ინსტიქტურად დაეჭვდნენ და დაფიქრდნენ იდეაზე. მხოლოდ მონეს თავგამოდებულმა მხარდაჭერამ და ატომური ენერგიისა და საერთო ბაზრის ინიციატივების ერთმანეთთან დაკავშირებაზე ფრანგების დაჟინებამ შეუნარჩუნა ევრატომს მომავლის პერსპექტივა.
იმისათვის, რომ მესინა მთლად უშედეგოდ არ დასრულებულიყო, საგარეო საქმეთა მინისტრები ბოლო წუთზე შეთანხდნენ, რომ დააფუძნებდნენ ინტერგავერნმენტალისტურ კომიტეტს, რომელიც მუშაობას ატომური ენერგიისა და საერთო ბაზრის ინიციატივებზე გააგრძელებდა.
მესინადან ვენეციამდე
ინტერგავერნმენტალისტური კომიტეტი სპააკის მეთაურობით 1955 წლის ზაფხულსა და შემოდგომაზე დიდი ზარზეიმის გარეშე იკრიბებოდა. საფრანგეთისა და გერმანიის მთავრობებსა და მოსახლეობას გაცილებით უფრო პრობლემური საკითხები ჰქონდათ გადასაწყვეტი. გერმანიას ზაარის საკითხსა და 1955 წლის დეკემბერში მოსკოვში ადენაუერის ისტორიულ ვიზიტზე, საფრანგეთს კი ალჟირში დაწყებულ კონფლიქტზე ჰქონდა ყურადღება გადატანილი. ამის მიუხედავად, კომიტეტი მაინც ცდილობდა ენერგიულად მუშაობას.
საფრანგეთი არ აპირებდა საერთო ბაზარზე მოლაპარაკებებს ევრატომის გარეშე, ისევე, როგორც გერმანია არ აპირებდა ევრატომზე მოლაპარაკებებს საერთო ბაზრის გარეშე. ამიტომ 1956 წლის აპრილში სპააკის ანგარიშით ექვსი წევრი სახელმწიფოს მთავრობებს ორივე ვარიანტი წარედგინათ. ანგარიში ძირითადად ფოკუსირებას შემოთავაზებულ საერთო ბაზარზე ახდენდა. საერთო ბაზრის შუაგულში საბაჟო კავშირი იყო. საერთო ბაზარში ჩართვაზე განსახილველად წარმოდგენილი იყო ასევე სოფლის მეურნეობის პოლიტიკა, სოციალური და ფისკალური ვალდებულებების ჰარმონიზაცია (იმის გამო, რომ საფრანგეთში მაღალი გადასახადები და უკეთესი სოციალური შეღავათები იყო დაწესებული), მუშა ხელის თავისუფალი გადაადგილება, მონეტარულ პოლიტიკაში თანამშრომლობა, ხელახალი ადაპტაციის ფონდი (რომელიც სამუშაო ადგილების დაკარგვის კომპენსაციას მოახდენდა), და საინვესტიციო ფონდი ღარიბი რეგიონებისთვის.
საგარეო საქმეთა მინისტრები მესინადან თითქმის ერთი წლის შემდეგ, 1956 წლის მაისში ვენეციაში შეიკრიბნენ. მათი განსახილველი თემა სპააკის ანგარიში იყო. ამასობაში, შიდა ინტერესთა ჯგუფებმა შემოთავაზებული საერთო ბაზრისა და ევრატომის მხარდაჭერის ან შეწინააღმდეგებისთვის მობილიზება მოახდინეს. საზოგადოებრივი აზრი უმეტეს ქვეყანაში დადებითად იყო განწყობილი საერთო ბაზრისადმი და უარყოფითად ევრატომისადმი. ფრანგების მოსაზრება კი ძლიერ პოზიტიური იყო ევრატომისადმი და ძირითადად ნეგატიური საერთო ბაზრისადმი. შესაბამისად, მოლაპარაკებები არ იქნებოდა მარტივი. წინა მოთხოვნების გარდა, ვენეციის შეხვედრაზე საფრანგეთმა დამატებით დაჟინებით მოითხოვა საბოლოო შეთანხმებაში პუნქტის დამატება, რომლის მიხედვითაც შემოთავაზებულ საერთო ბაზარზე თავისუფლად შემოვიდოდა პროდუქტები ფრანგული კოლონიებიდან. ზედმეტი დავიდარაბის თავიდან აცილების სურვილით, გერმანია კონფერენციის დღის წესრიგში ამ საკითხის დამატებას დათანხმდა. ამის შემდეგ საგარეო საქმეთა მინისტრებმა „მწვანე შუქი აუნთეს“ ინტერგავერნმენტალისტური კონფერენციის დაწყებას, რომლის დროსაც საერთო ბაზრისა და ატომური ენერგიის თანამეგობრობების დაფუძნებაზე იმსჯელებდნენ.
ბრიტანეთის უარი
შემოთავაზებულ საერთო ბაზარში მონაწილოება ოფიციალურად შეზღუდული არ ყოფილა. მაგრამ ბრიტანეთმა უარი განაცხადა მესინას შეხვედრაში მონაწილეობაზე და ინტერგავერნმენტალისტური კომიტეტის საქმიანობაზე დაკვირვებისთვის მხოლოდ საშუალო რანგის დიპლომატი გააგზავნა. მისი გამოწვევა კი 1955 წლის ოქტომბერში, საბოლოო ანგარიშის გამოქვეყნებამდე ექვსი თვით ადრე განხორციელდა.
უეჭველია, რომ ბრიტანეთის ვაჭრობის სტრუქტურა ექვსი წევრი ქვეყნისგან სრულიად განსხვავდებოდა. წევრი ქვეყნები ძირითადად ერთმანეთთან ვაჭრობდნენ, მაშინ, როდესაც ბრიტანეთის ვაჭრობის უმეტესი ნაწილი ამ ექვს სახელმწიფოზე არ მოდიოდა. ამასთან, ბრიტანეთს თავის თანამეგობრობასთან სპეციალური სავაჭრო ურთიერთობები ჰქონდა, რაც გულისხმობდა ისეთ პრეფერენცირებულ პირობებს, რომლებიც მიუწვდომელი იყო სხვა სავაჭრო პარტნიორებისთვის და რომლებიც გამორიცხავდა ევროპულ საერთო ბაზარში მონაწილეობას. თუმცა, ბრიტანეთის ოფიციალურ პირებსა და ბიზნესმენებს უნდა სცოდნოდათ, რომ ბრიტანეთის სავაჭრო ნაკადები ბრიტანეთის თანამეგობრობიდან ნელნელა ევროპის მიმართულებით იცვლებოდა. რა თქმა უნდა, 1950-იან წლებში ევროპულ საერთო ბაზარში ჩართვა ბრიტანეთისთვის პოლიტიკურად მტკივნეული იქნებოდა. მაგრამ ისეთმა ღრმად პროტექციონისტულმა ქვეყანამაც კი, როგორიც საფრანგეთია და რომელიც მსგავსი რთული პოლიტიკური გადაწყვეტილების წინაშე იდგა, ინტეგრაციის გაღრმავება აირჩია. ამიტომ ბრიტანეთისთვის შეუძლებელი არაფერი იყო.
საბოლოოდ, ბრიტანეთმა ინტეგრაციის გაღრმავების სფეროში კონტინენტის წარმომადგენლების მცდელობებზე მაინც ჯიუტად უარი განაცხადა. ევროპული ინტეგრაციისადმი ბრიტანეთის ინდეფერნტულობის ერთ-ერთ მთავარ მიზეზად ხშირად ანგლო-ამერიკული „სპეციალური ურთიერთობები“ სახელდებოდა. თუმცა, შეუძლებელია ამ არგუმენტის გაზიარება, ვინაიდან აშშ მუდმივად მხარს უჭერდა ევროპულ ინტეგრაციას და მასში ბრიტანეთის ჩართულობას.
ინტერგავერნმენტალისტური კონფერენცია
ინტერგავერნმენტალისტური კონფერენცია სპააკის მიერ ინტერგავერნმენტალისტური კომიტეტის წარმატებული ხელმძღვანელობის პატივსაცემად ბრიუსელში გაიმართა. ძირითადი საქმიანობა უმეტესად ექსპერტთა ორ ჯგუფში (ერთი ევრატომზე და ერთი საერთო ბაზარზე) მიმდინარეობდა. პოლიტიკური გადაწყვეტილებები კი დელეგაციების მეთაურების რეგულარულ და საგარეო საქმეთა მინისტრების არარეგულარულ შეხვედრებზე მიიღებოდა. მთავრობის ხელმძღვანელები კი (საგარეო საქმეთა მინისტრებთან ერთად) კონფერენციის ბოლოსკენ ყველაზე პრობლემური საკითხები გადასაჭრელად შეიკრიბნენ. ადენაუერი და მოლე, რომლებიც ცალკე 1956 წლის ნოემბერში პარიზში და საგარეო და პრემიერ მინისტრებთან ერთად 1957 წლის თებერვალში ასევე პარიზში შეხვედნენ ერთმანეთს, ფაქტობრივად, წარმართავდნენ ინტერგავერნმენტალისტურ კონფერენციას. დანარჩენი წევრი ქვეყნები შეგუებულები იყვნენ ფრანგულ-გერმანულ ჰეგემონიას, ამიტომ, როგორც წესი, ისინიც ეთანხმებოდნენ ადენაუერისა და მოლეს გადაწყვეტილებებს. ხშირი პოლიტიკური ცვლილებებისა და ეკონომიკური სირთულეების გამო, იტალია მოლაპარაკებებში სუსტი მოთამაშე აღმოჩნდა.
ბრიუსელში მყოფი მომლაპარაკებლები, ასევე, პრემიერ- და საგარეო საქმეთა მინისტრები, რომლებიც დროდადრო იკრიბებოდნენ ხოლმე, მხოლოდ აისბერგის ზედა ნაწილს წარმოადგენდნენ. ბრიუსელსა და ეროვნულ დედაქალაქებში მთავრობის ოფიციალური პირები, პარლამენტარები და ინტერესთა ჯგუფების ლიდერები გარკვეული პერიოდულობით აქტიურად ერთვებოდნენ პროცესებში. თავდაცვის ევროპული თანამეგობრობის მარცხის გამეორების თავიდან აცილების მიზნით, მთავრობები ოპოზიციურად განწყობილ პარტიებთან და ინტერესთა ჯგუფებთან კოალიციების ჩამოყალიბებას ცდილობდნენ. ამით მათ კონფერენციისა და მისი შედეგების მხარდაჭერის უზრუნველყოფა სურდათ. საფრანგეთში მიღწეულმა ორმა საპარლამენტო გამარჯვებამ (ერთი ევრატომზე და ერთი საერთო ბაზარზე) კიდევ უფრო განმუხტა მდგომარეობა და გააძლიერა ბრიუსელში საფრანგეთის მთავრობის მომლაპარაკებელი პოზიცია.
საფრანგეთის პრეზიდენტი მოლე, საგარეო საქმეთა მინისტრი კრისტაინ პინო და მისი სპეციალური მრცეველი რობერტ მარჯოლინი კამპანიას ორ ფრონტზე აწარმოებდნენ: ერთს ბრიუსელში კონფერენციის განმავლობაში, მეორეს საფრანგეთში კაბინეტში, პარლამენტში, შეხვედრების ოთახებსა და ინტერესთა ჯგუფების ოფისებში (ამ უკანასკნელს მარჯოლინიმ „პარიზის ბრძოლა“ უწოდა). დანარჩენმა ხუთმა წევრმა ქვეყანამ იცოდა, თუ რამდენად მნიშვნელოვანი იყო საფრანგეთის საშინაო მხარდაჭერა, ამიტომ მთავრობას უთმობდნენ იმდენს, რამდენიც საჭირო იყო საპარლამენტო რატიფიკაციისთვის. ბუნებრივია, ფრანგულმა დელეგაციამ ეს თავის სასიკეთოდ გამოიყენა: დროდადრო ისინი აზვიადებდნენ შიდა ოპოზიციის მასშტაბებს იმ მიზნით, რომ სხვა დელეგაციებისგან დამატებითი დათმობები მიეღოთ.
საფრანგეთს ეს თამაში გამოუვიდა, მას მისცეს ამის გაკეთების საშუალება იმის გამო, რომ უფრო ღრმა ინტეგრაციის პროექტისთვის საფრანგეთს ცენტრალური ადგილი ეკავა. დიდი ეკონომიკური პოტენციალის ქვეყანა უკვე იყო კონტინენტის არაფორმალური სავაჭრო ბლოკის ნაწილი. დანარჩენი ხუთი წევრი სახელმწიფოსთვის საერთო ბაზრის გარეთ საფრანგეთის დატოვება ბევრად წამგებიანი იქნებოდა. გარდა ამისა, პოლიტიკური მიზეზების გამო, გერმანია საფრანგეთთან თანამშრომლობას ყველაზე პრიორიტეტულ საკითხად განიხილავდა. შესაბამისად, ინტერგავერნმენტალისტური კონფერენციის განმავლობაში საფრანგეთი პრივილეგირებულ პოზიციაში იმყოფებოდა, რისი საკუთარი მიზნებისთვის გამოყენებაც ფრანგმა მომლაპარაკებლებმა ბოლომდე და სრული მასშტაბებით მოახდინეს.
თუმცა, რა თქმა უნდა, საფრანგეთის მოთხოვნებსაც ჰქონდა თავისი ლიმიტი. მაგალითად, ევრატომის ხელშეკრულება იმაზე გაცილებით ნაკლებს მოიცავდა, ვიდრე ეს საფრანგეთს სურდა. კერძოდ, საფრანგეთი დათანხმდა, რომ ევრატომი არ მოახდენდა ბირთვული მასალების მოწოდების მონოპოლიზებას, არ ექნებოდა ფოლადისა და ქვანახშირის ევროპული თანამეგობრობისა და ევროპული თანამეგობრობისგან განსხვავებული ასამბლეა, და იგი არ იქნებოდა სამხედრო მიზნებისთვის გამოყენებული (ეს გერმანული პარლამენტის მოთხოვნა იყო). კონფერენციის განმავლობაში საფრანგეთის შიდა წრეებში განსაკუთრებით გააქტიურდა საერთო ბაზრის კრიტიკა. თუმცა, ისინი მხარს უჭერდნენ ევროპული თანამეგობრობის სოფლის მეურნეობის პოლიტიკის მუხლებს. ამიტომ, ვინაიდან ევრატომისა და ევროპული თანამეგობრობის მომავალი ერთმანეთთან მჭიდროდ იყო დაკავშირებული და ცალ-ცალკე არ განიხილებოდა, უფრო ღრმა ინტეგრაციის მოწინააღმდეგეები შემოთავაზებული საერთო სოფლის მეურნეობის პოლიტიკის გამო იძულებულები იყვნენ მიეღოთ ხელშეკრულება არსებული ფორმით.
საფრანგეთმა ევრატომთან შედარებით ევროპული თანამეგობრობის მოლაპარაკებებში უფრო მეტი პროგრესის მიღწევა შეძლო, მაგრამ აქაც მოუწია ბევრ დათმობაზე წასვლა. ყველაფრის მიუხედავად, სოფლის მეურნეობასთან დაკავშირებით თავისი პოზიციის ცვლილებაზე საფრანგეთმა ჯიუტად უარი განაცხადა. მას ყველაზე დიდი ფერმერული სექტორი ჰქონდა, ამიტომ მოლაპარაკებებისას ყველაზე მეტი დასაკარგი პოლიტიკურად და ეკონომიკურად სწორედ საფრანგეთს ჰქონდა. მარჯოლინიმ და ინდუსტრიული საერთო ბაზრის სხვა მხარდამჭერებმა ყურადღება გაამახვილეს სოფლის მეურნეობის პოლიტიკიდან საფრანგეთისთვის მომავალში მიღებულ სარგებელზე, რითაც ნაწილობრივ გააძლიერეს რომის ხელშეკრულებისადმი პოზიტიურად განწყობილი შიდა ფრანგული ლობი.
ბელგიის მხარდაჭერით, საფრანგეთმა დაჟინებით მოითხოვა საერთო ბაზარში წევრი სახელმწიფოების ზღვისგადაღმა ტერიტორიების ჩართვაც. ამ იდეას საფრანგეთში დიდი ემოციური გამოხმაურება ჰქონდა, ვინაიდან ამით შეიძლებოდა იმ მოსაზრების გაქარწყლება, რომ ევროპული ინტეგრაციის გაღრმავება საფრანგეთს მის არსებულ და ყოფილ კოლონიებთან კიდევ უფრო დააშორებდა. გერმანია წინააღმდეგი იყო ამ იდეის. მას განსაკუთრებით ლათინურ ამერიკასთან ვაჭრობის ეშინოდა და თვლიდა, რომ ეს კატასტროფულ შედეგებს მოიტანდა. ეს საკითხი კონფერენციის ერთ-ერთი ყველაზე საკამათო თემად იქცა. საბოლოოდ, ადენაუერი და მოლე შეთანხდნენ, რომ წევრი ქვეყნების ზღვისგადაღმა ტერიტორიები პრეფერენცირებული სავაჭრო პირობებით ისარგებლებდნენ. ასევე, ორი ლიდერის გადაწყვეტილებით, თანამეგობრობის ბიუჯეტს გარეთ დაარსდებოდა განვითარების დახმარების სპეციალური ფონდი, რომელშიც ყველაზე მეტ ფინანსებს გერმანია, როგორც ყველაზე დიდი წევრი ქვეყანა, შეიტანდა. ფრანგულ-გერმანული მეგობრობის ხათრით, ადენაუერმა ეს დათმობა თავის ნეგატიურად განწყობილ კაბინეტში მაინც გაიტანა. თუმცა, მას ეს დიდ პოლიტიკურ ფასად დაუჯდა.
საფრანგეთმა გაიზიარა სპააკის ანგარიშის რეკომენდაცია, რომლის მიხედვითაც საბაჟო კავშირი უნდა ჩამოყალიბებულიყო 12 წელიწადში სამ თანაბარ პერიოდიან ეტაპად. საფრანგეთს საერთაშორისო კონკურენციის გავლენის ეშინოდა, ამიტომ ითხოვდა, რომ მეორე ეტაპის დაწყება წევრი ქვეყნების მხოლოდ ერთსულოვანი გადაწყვეტილებით მომხდარიყო. ეს საფრანგეთს საბაჟო კავშირის იმპლემენტაციის პროცესზე ვეტოს უფლებას მიანიჭებდა, რასაც სხვები ეწინააღმდეგებოდნენ. ამ საკითხზე 1956 წლის ნოემბერში ადენაუერმა და მოლემ ორმხრივი სამიტის დროს კომპრომისს მიაღწიეს: ხელშეკრულება ნებას რთავდა სახელმწიფოს მეორე ეტაპზე გადასვლა ორი წლით გადაედო, ამის შემდეგ კი შესაძლებელი იქნებოდა წევრი ქვეყნის უარის გასაჩივრება. შედეგად, წევრ სახელმწიფოს შესაძლებლობა ექნებოდა გაეჭიანურებინა, მაგრამ ვერ მოახდენდა საბაჟო კავშირის იმპლემენტაციის შეჩერებას.
კიდევ ერთი პრობლემურ საკითხად სოციალური პოლიტიკა იქცა. საფრანგეთი აცხადებდა, რომ დანახარჯები, რომლებსაც საფრანგეთი მაღალ სამუშაო უპირატესობებზე (გრძელვადიანი სახელფასო არდადეგები, ზედმეტ სამუშაო საათებზე მაღალი დანამატები, ქალებისთვის და კაცებისთვის თანაბარი ხელფასები და მისთანები) სწევდა, საფრანგეთს საერთი ბაზარზე არაკონკურენციულ მდგომარეობაში ჩააყენებდა. საფრანგეთის აზრით, დანარჩენი წევრი ქვეყნები ფრანგულ სოციალურ მოდელზე უნდა გადასულიყვნენ. ხუთი წევრი სახელმწიფო საფრანგეთის გამო არ აპირებდა სოციალური ჰარმონიზაციისთვის დამატებითი ფინანსური ვალდებულებების აღებას, რის გამოც კონფერენციის განმავლობაში ამ საკითხზე დაძაბული კამათი გაიმართა.
ადენაუერმა და მოლემ შეთანხმებას 1956 წლის ნოემბერში მიაღწიეს. გერმანია დათანხმდა სოციალურ პოლიტიკაზე ხელშეკრულების მუხლის დამატებას, რომლის მიხედვითაც კაცებისთვის და ქალებისთვის მომავალში თანაბარი ანაზღაურება მოხდებოდა. ეს იქნებოდა საერთო ბაზარზე სოციალური სისტემების ჰარმონიზაციის ერთ-ერთი გამოვლინება. ხელშეკრულებაზე თანდართული სპეციალური პროტოკოლის სახით გერმანიამ ასევე ნება დართო საფრანგეთს, მიეღო დამცავი მექანიზმები იმ ინდუსტრიებისთვის, რომლებიც ზიანს მიიღებდნენ ზედმეტ სამუშაო საათებზე მაღალი დანამატების სფეროში წევრ ქვეყნებს შორის განსხვავებების გამო (თუ ასეთი განსხვავებები კიდევ იარსებებდა საერთო ბაზრის პირველი ეტაპის იმპლემენტაციის შემდეგ). სანაცვლოდ, ხუთი წევრი სახელმწიფოს ერთობლივი წინააღმდეგობის ფონზე, საფრანგეთმა შეარბილა თავისი მოთხოვნა სოციალური ჰარმონიზაციის თაობაზე. კონფერენციის ბოლოსკენ, საერთო ბაზრის დაფუძნებით საფრანგეთისთვის მიღებულმა ეკონომიკურმა სარგებელმა აშკარად გადაწონა სოციალური გათანაბრების მოთხოვნით გამოწვეული პოლიტიკური დანახარჯები.
ხშირად საერთო ბაზარს საფრანგეთსა და გერმანიას შორის ვაჭრობის შედეგს უწოდებენ: სოფლის მეურნეობის საერთო ბაზარი საფრანგეთისთვის, სანაცვლოდ კი ინდუსტრიული საერთო ბაზარი გერმანიისთვის. სინამდვილეში, საფრანგეთის მთავრობას ორივე სურდა, მაგრამ გამოიყენა ერთი (სოფლის მეურნეობის საერთო ბაზარი) მეორის (ინდუსტრიული საერთო ბაზრის) მისაღწევად. გერმანიას კი უპირველეს ყოვლისა ინდუსტრიული საერთო ბაზარი სურდა, თუმცა, დათანხმდა სოფლის მეურნეობის საერთო ბაზარზე არა მხოლოდ თანამეგობრობაში საფრანგეთის ჩართულობის უზრუნველსაყოფად, არამედ თავისი სოფლის მეურნეობის სექტორის დასაკმაყოფილებლადაც.
რომის ხელშეკრულებები
1957 წლის 25 მარტს რომში წევრი ქვეყნების პრემიერ და საგარეო საქმეთა მინისტრებმა ხელი მოაწერეს ევროპული ეკონომიკური თანამეგობრობისა და ევრატომის ხელშეკრულებებს. ევრატომის ხელშეკრულების პრეამბულაში ჩაიწერა ევროპული ინტეგრაციის ლექსიკონის ორი არსებითი სიტყვა: მშვიდობა და კეთილდღეობა. ევროპული ეკონომიკური თანამეგობრობის ხელშეკრულებამ კი აღნიშნა არა მხოლოდ მშვიდობა და კეთილდღეობა, არამედ განაცხადა, რომ ევროპული თანამეგობრობა იყო უფრო დიდი საბოლოო მიზნის (ევროპის ხალხთა შორის უფრო მჭიდრო კავშირის – an ever closer union among the peoples of Europe) მიღწევის საშუალება.
ევრატომის ხელშეკრულება მოიცავდა დეტალურ მუხლებს, რომლებიც ფარავდნენ ორგანიზაციის მთავარ მიზნებს: კვლევის მხარდაჭერა, ინფორმაციის გავრცელება, ჯანმრთელობისა და უსაფრთხოების დაცვა, ინვესტიციების წახალისება, ბირთვული მადნეულისა და საწვავის მიწოდება, ბირთვული მასალების შესაბამისი გამოყენება, და სპეციალიზებულ მასალებსა და აღჭურვილობაში საერთო ბაზრის დაფუძნება. თუმცა, ხელშეკრულების ძალაში შესვლამდეც კი, ბევრ წევრ ქვეყანას ევრატომი უკვე არარელევანტურად მიაჩნდა. ინტეგრაციის გაღრმავების ნაცვლად, იგი ექვს წევრ სახელმწიფოს შორის მხოლოდ ინფორმაციის იოლად გაცვლის საშუალებად იქცა. ვინაიდან იმპორტირებული საწვავი ჭარბი და იაფი იყო და ვინაიდან გაიზარდა მომხმარებლების ნეგატიური დამოკიდებულება ბირთვული ენერგიისადმი, ევრატომმა მნიშვნელობა ნელ-ნელა დაკარგა. სამაგიეროდ, საფრანგეთმა წარმატებით განახორციელა სამოქალაქო და სამხედრო მიზნებისთვის ატომური ენერგიის ეროვნული პროგრამა.
ევროპული ეკონომიკური თანამეგობრობა უფრო მნიშვნელოვანი იყო; იმდენად მნიშვნელოვანიც კი, რომ ტერმინ რომის ხელშეკრულებას მალე მხოლოდ მას უწოდებდნენ. ხელშეკრულებას დანართის სახით დართული ჰქონდა არსებული ტარიფების უზარმაზარი სია. სხვა დანართები (ზღვისგადაღმა ტერიტორიების სია, ზღვისგადაღმა ტერიტორიებთან ასოციაციის საიმპლემენტაციო კონვენცია, პროტოკოლები და დეკლარაციები) თავად ხელშეკრულებაზე გაცილებით დიდი მოცულობის იყო.
საკუთრივ ხელშეკრულება მოიცავდა მუხლებს ისეთი საკითხებისთვის, როგორებიც იყო საბაჟო კავშირი, საერთო კომერციული პოლიტიკა, საერთო ტრანსპორტის პოლიტიკა, კონკურენციის პოლიტიკა, შეზღუდული მონეტარული პოლიტიკის თანამშრომლობა, და მაკროეკონომიკური პოლიტიკის კოორდინაცია. სოციალური პოლიტიკის მუხლის მიხედვით, უნდა დაარსებულიყო ევროპული სოციალური ფონდი იმისათვის, რომ მუშახელისთვის დაეფინანსებინათ ტრეინინგები და სხვა სახის დახმარება. ხელშეკრულებამ ასევე დააფუძნა ევროპული საინვესტიციო ბანკი, რომელიც გასცემდა იაფ სესხებს რეგიონული განვითარებისა და მოდერნიზაციის სხვა პროექტებისთვის. ხელშეკრულების მუხლები ადამიანების, სერვისისა და კაპიტალის თავისუფალი გადაადგილების შესახებ შედარებით თავშეკავებული იყო და ასახავდა იმ კამათს, რომელიც წევრ ქვეყნებს შორის არსებობდა საერთო ბაზრის დაარსებისთვის საჭირო თეორიულად სასურველ და პოლიტიკურად შესაძლებელ მექანიზმებთან დაკავშირებით.
ევროპული ეკონომიკური თანამეგობრობის ხელშეკრულებამ (იგივე რომის ხელშეკრულებამ) დააფუძნა ასამბლეა, საბჭო, კომისია და სასამართლო. კომისია გამორჩეულად განსხვავებული ახალი ინსტიტუტი იყო. სუპრანაციონალიზმის შეზღუდვის მიზნით, ექვსმა წევრმა სახელმწიფომ მრავლისმეტყველი „უმაღლესი ხელისუფლების“ ნაცვლად ახალ ინსტიტუტს კომისია უწოდეს. თუმცა, კომისია, რომელიც ეროვნული მთავრობებისგან დამოუკიდებელი უნდა ყოფილიყო, პოტენციურად მაინც გავლენიანი იყო, განსაკუთრებით, თანამეგობრობის კანონების დაცვისა და თანამეგობრობის კანონმდებლობის ინიცირება-იმპლემენტაციის სფეროში. ამის მიუხედავად, ევროპული თანამეგობრობის მთავარი გადაწყვეტილების მიმღები ორგანო მინისტრთა საბჭო იქნებოდა. ხელშეკრულებაში გაწერილი მუხლების შესაბამისად, გადაწყვეტილებების მიღება მოხდებოდა ერთსულოვნად, უბრალოდ უმრავლესობით და კვალიფიციური უმრავლესობით. საბჭოში ხმების განაწილება მოხდებოდა წევრი ქვეყნების ზომის მიხედვით (გერმანიასა და საფრანგეთს თანაბარი წარმომადგენლობა ეყოლებოდა).
ხელშეკრულების ერთ-ერთი ყველაზე მნიშვნელოვანი მუხლი აღნიშნავდა, რომ თანამეგობრობის რომელიმე მიზნის მისაღწევად, ეს ხელშეკრულებაში რომც არ ყოფილიყო აღნიშნული, საბჭოს ერთსულოვანი მოქმედებით შეეძლო საჭირო ზომების მიღება. სხვა სიტყვებით, თუ ამაზე წევრ ქვეყნები ერთსულოვნად შეთანხმდებოდნენ, მათ შეეძლოთ ინტეგრაციის გაღრმავება ისეთ სფეროებშიც, რომლებსაც ხელშეკრულება არ ფარავდა. ეს ფაქტობრივად იყო ეკონომიკური ინტეგრაციის გაღრმავების უსაზღვრო, ულიმიტო ინსტრუმენტი.
ვინაიდან ინტერგავერნმენტალისტური კომიტეტიც და კონფერენციაც ბრიუსელში გაიმართა, წევრი ქვეყნები ყოყმანის გარეშე კომისიის ბრიუსელში განთავსებაზე შეთანხდნენ. ვინაიდან დიდ ქვეყანა საფრანგეთს უკვე ეკავა უმაღლესი ხელისუფლების თავმჯდომარეობა, საერთო თანხმობით, ჯერი იყო პატარა ქვეყანაზე. ბენილუქსის არაოფიციალურმა ლიდერმა ბელგიამ სანაცვლოდ ბრიუსელში კომისიის დაფუძნება არჩია. ამიტომ ბურთი ამჯერად გერმანიის მოედანზე აღმოჩნდა. ჰოლშტაინი ადენაუერის ნდობით სარგებლობდა, თანაც, ჩართული იყო ფოლადისა და ქვანახშირის ევროპული თანამეგობრობის საქმიანობასა და ევროპული თანამეგობრობის მოლაპარაკებების პროცესში. ამიტომ იგი სასურველი კანდიდატურა აღმოჩნდა. ჰოლშტაინი კომისიის პირველი პრეზიდენტი გახდა.
ევროპული თანამეგობრობის ჩამოყალიბება
საბაჟო კავშირის იმპლემენტაცია და თავისუფალი სავაჭრო სივრცის უკუგდება
საბაჟო კავშირისკენ პირველი ნაბიჯის გადადგმას (1959 წლის იანვრისთვის თანამეგობრობის შიგნით ტარიფების 10%-ით შემცირება, კვოტების კი 20%-ით გაზრდა) ვადის მოახლოებასთან ერთად უფრო მეტად პოლიტიკური მნიშვნელობა ენიჭებოდა, ვიდრე ტექნიკური. შეასრულებდა, თუ არა საფრანგეთის ახალი მთავრობა ხელშეკრულებით გათვალისწინებულ განრიგს? თუ მისი არშესრულებით თანამეგობრობისადმი ინტერესის ნაკლებობას გამოხატავდა?
ეს მიდგომა სრულად შეესაბამებოდა საფრანგეთის ეკონომიკის გამოცოცხლების დე გოლისეულ გრძელვადიან მიზანს. 1945 წელს დე გოლმა სუპრანაციონალისტი მონე ეკონომიკური მოდერნიზაციის ოფისის ხელმძღვანელად დანიშნა. ამის მსგავსად, დე გოლს ამჟამადაც მოსწონდა ევროპული თანამეგობრობა, სუპრანაციონალური ორგანიზაცია, როგორც მეოცე საუკუნის მეორე ნახევარში საფრანგეთს ეკონომიკის გამწევი ძალა. სუპრანაციონალური ელემენტების მიუხედავად, მონესაც და ევროპულ თანამეგობრობასაც გააჩნდათ ის, რაც იმ პერიოდში საფრანგეთს სჭირდებოდა და სხვაგან ვერსად და ვერავისგან შეეძლო მისი მიღება.
თუმცა, სხვა წევრი ქვეყნები მაინც ეჭვის თვალით უყურებდნენ საფრანგეთს. დე გოლისთვის მთავარი ტესტი იქნებოდა მისი პოზიცია თავისუფალი ვაჭრობის სივრცეზე მოლაპარაკებების დროს, რომელიც იმ პერიოდში ევროპული თანამეგობრობისა და ევროპული ეკონომიკური თანამშრომლობის ორგანიზაციის წევრებს შორის მიმდინარეობდა. უფრო ფართო თავისუფალი სავაჭრო სივრცის მხარდაჭერით დე გოლს, ხელშეკრულების ვალდებულებების დარღვევის გარეშე, ევროპული თანამეგობრობის პროექტის მოკვლა შეეძლო. თავისუფალი ვაჭრობის შესახებ წინადადების უკუგდებით კი მას შეეძლო იმის დემონსტრირება, რომ იგი პატივს სცემდა და მხარს უჭერდა ევროპულ თანამეგობრობას.
საფრანგეთს მკაფიოდ დააფიქსირა თავისი ნეგატიური დამოკიდებულება თავისუფალი ვაჭრობის სივრცისადმი და მხარდაჭერა ერთიანი ბაზრისადმი. ერთიანი ბაზრით მას მიღებული ჰქონდა ის გარანტიები, რაც აკმაყოფილებდა საფრანგეთის სენსიტიურ ინტერესებს. შესაბამისად, თავისუფალი ვაჭრობის სივრცის მიღებით, რატომ უნდა დაეყენებინა საფრანგეთს ევროპული თანამეგობრობა კითხვის ნიშნის ქვეშ? მითუმეტეს, რომ საფრანგეთისთვის მისაღები ხელშეკრულების პირობები (პოლიტიკის ფართო კოორდინაცია, ძლიერი ინსტიტუტები, ერთიანი წესები, სოფლის მეურნეობისთვის სპეციალური რეჟიმი და სხვა) კატეგორიულად მიუღებელი იყო ბრიტანეთისთვის.
1957 წლის ბოლოსა და 1958 წლის დასაწყისში ევროპული ეკონომიკური თანამშრომლობის ორგანიზაციის მინისტერიალურ კომიტეტში (რომელიც თავისუფალი ვაჭრობის სივრცის შექმნაზე იყო პასუხისმგებელი) ევროპული თანამეგობრობის წევრი ქვეყნები ერთიანი პოზიციით გამოდიოდნენ. აპრილში მდგომარეობა ბუნდოვანი გახდა, ვინაიდან საფრანგეთის მეოთხე რესპუბლიკამ არსებობდა შეწყვიტა. მინისტრების კომიტეტის სხდომა ივლისამდე ანუ დე გოლის ძალაუფლებაში მოსვლამდე აღარ გამართულა. ამჯერად ბრიტანელები ევროპული ინტეგრაციისადმი დე გოლის მტრულ განწყობაზე ამყარებდნენ იმედებს. თუმცა, დე გოლმა ერთიანი ბაზრის იმპლემენტაციის დაწყებისა და თავისუფალი ვაჭრობის სივრცეზე მოლაპარაკებების შეწყვეტის გადაწყვეტილება მიიღო. მისი გადაწყვეტილება შიდა პოლიტიკური ვითარებით იყო განპირობები: ფრანგული ინდუსტრია გადაჭრით ეწინააღმდეგებოდა თავისუფალი ვაჭრობის სივრცეს, ვინაიდან თითქმის ვერავინ ხედავდა მასში რაიმე ღირებულ ეკონომიკურ სარგებელს.
ადენაუერმა გადაწყვიტა ერჰარდის პოზიციის წინააღმდეგ წასულიყო და ბრიტანეთთან მოლაპარაკებები აღარ გაეგრძელებინა. 1958 წლის სექტემბერში დე გოლთან პირველი შეხვედრის დროს მან მხარი დაუჭირა ფრანგი კოლეგის სურვილს, შეეწყვიტათ მოლაპარაკებები. შესაბამისად, ადრეულ დეკემბერში ბრიუსელში მინისტრთა საბჭომ ფრანგულ-გერმანული პოზიცია გაიზიარა. ევროპული თანამეგობრობის ისტორიაში ეს იყო საფრანგეთ-გერმანიის თანამშრომლობითი ღერძის ერთ-ერთი პირვანდელი მაგალითი. პარადოქსულია, მაგრამ ბრიტანელებს ეს ინფორმაცია თავისუფალი ვაჭრობის სივრცის შექმნის მომხრე ერჰარდმა შეატყობინა (ვინაიდან გერმანია ამ დროს თავმჯდომარე ქვეყანა იყო). რა თქმა უნდა, ბრიტანელები გაცოფებულები იყვნენ და არ სურდათ საკითხის ასე დასრულება. შედეგად, 1958 წლის დეკემბერში ევროპული ეკონომიკური თანამშრომლობის ორგანიზაციის საბჭოს შეხვედრა ბრიტანელი და ფრანგი მინისტრების მწარე და ცივი კომენტარების ფონზე წარიმართა.
ოქტომბერში ბრიტანეთის პრემიერ-მინისტრმა ჰაროლდ მაკმილანმა აშშ-ის ადმინისტრაციას განუცხადა, რომ თავისუფალი ვაჭრობის სივრცის იდეის დამარცხების ნაცვლად, ბრიტანეთი საპირისპირო მოძრაობას მაინც გაუწევდა ორგანიზებას და, ამავე დროს, ნატოში მისი პოზიციის გადახედვა მოუწევდა. ამის შემდეგ, 1959 წლის დასაწყისში, ბრიტანეთმა დანარჩენი დასავლეთ ევროპული და ევროპული თანამეგობრობის არაწევრი ექვსი ქვეყანა (ავსტრია, დანია, ნორვეგია, პორტუგალია, შვედეთი და შვეიცარია) თანამეგობრობის მეტოქე ეკონომიკური ბლოკის – თავისუფალი ვაჭრობის ევროპული ასოციაციის (European Free Trade Association – EFTA – ეფტა) დაარსების მოლაპარაკებების დაწყებისთვის მოიწვია. შემოთავაზებული ასოციაციით ბრიტანეთი ბევრს ვერაფერს მოიგებდა, ვინაიდან ბრიტანეთთან შედარებით ასოციაციის პოტენციური წევრი ქვეყნების ეკონომიკები ძალიან პატარა იყო, სკანდინავიურ სახელმწიფოებში კი ტარიფები ისედაც დაბალი იყო. ეფტა-ს მთავარი მიზანი ის იყო, რომ ევროპულ თანამეგობრობა თავისუფალი ვაჭრობის სივრცის ჩამოყალიბებაზე მოლაპარაკებების განახლების წნეხის ქვეშ მოექცია და მოლაპარაკებების ხელახალი დაწყება აეძულებინა. ბრიტანეთი იმედოვნებდა, რომ აშშ, რომელიც შეშფოთებული იყო ევროპის ექვსეულად და შვიდეულად (ევროპული თანამეგობრობის ექვსი და თავისუფალი ვაჭრობის ევროპული ასოციაციის შვიდი წევრი) დაყოფის გამო, ერთხელ და საბოლოოდ ბოლოს მოუღებდა ევროპულ თანამეგობრობას.
ამერიკის შეერთებულ შტატებს არ მოსწონდა ეფტა. აშშ-ის აზრით, იგი ევროპულ თანამეგობრობასთან შედარებით ეკონომიკურად გაცილებით ნაკლებ მომგებიანი იყო. ერთიან ბაზარს ჰქონდა იმის პოტენციალი, რომ გაეზარდა ვაჭრობა არა მხოლოდ თანამეგობრობის წევრ ქვეყნებს შორის, არამედ ასევე ევროპულ თანამეგობრობასა და აშშ-ს შორის. ამასთან, აშშ-თვის თანამეგობრობა პოლიტიკურადაც მნიშვნელოვანი იყო: იგი უზრუნველყოფდა დასავლეთ გერმანიის დასავლეთ ევროპაში მჭიდრო ინტეგრაციას; გააძლიერებდა დასავლეთ ევროპის შესაძლებლობას, რომ წინ აღდგომოდა კომუნისტურ საფრთხესა და საბჭოთა წნეხს და რომ ამერიკის შეერთებულ შტატებთან ერთად მხარდამხარ მდგარიყო ძლიერ ტრანსატლანტიკურ თანამეგობრობაში.
ამის მიუხედავად, აშშ ცდილობდა საჯაროდ არ შეწინააღმდეგებოდა ეფტა-ს. მხოლოდ 1959 წლის ბოლოსკენ აშშ-მა თავისი პოზიცია მკაფიოდ დააფიქსირა. აშშ-ში ბიზნესს ინტერესები შეშფოთებულები იყვნენ ეფტა-ს შექმნის პერსპექტივითა და მსოფლიოს მასშტაბით თავისუფალი ვაჭრობის რეგიონული სივრცეების გავრცელების შესაძლებლობით. ამიტომ მათგან შიდა წნეხის შედეგად, აშშ-ის ადმინისტრაცია იძულებული იყო ემოქმედა. აშშ-მა შეიმუშავა გეგმა, რომლის მიხედვითაც უნდა მომხდარიყო ევროპული ეკონომიკური თანამშრომლობის ორგანიზაციის უფრო ფართო ეკონომიკურ ორგანიზაციად გარდაქმნა და რომელშიც, აშშ, კანადა და, სავარაუდოდ, იაპონიაც იქნებოდა ჩართული. ეს იყო ეკონომიკური თანამშრომლობისა და განვითარების ორგანიზაციის (Organization for Economic Cooperation and Development) საფუძველი, რომელმაც დასავლეთ ევროპის მასშტაბით თავისუფალი ვაჭრობის სივრცის წინადადება საბოლოოდ დაასამარა.
საერთო სოფლის მეურნეობის პოლიტიკა (სსმპ)
საფრანგეთის დაჟინებული მოთხოვნით, წევრი ქვეყნები შეთანხდნენ, რომ რომის ხელშეკრულების ფარგლებში დააფუძნებდნენ საერთო სოფლის მეურნეობის პოლიტიკას (სსმპ). 1950-იანი წლების ბოლოსკენ მსხვილი ეროვნული სუბსიდიების წყალობით, საფრანგეთი იმაზე მეტ საკვებ პროდუქტს აწარმოებდა, ვიდრე სჭირდებოდა. სუბსიდიების შემცირებით მთავრობები ვერ ბედავდნენ ფერმერების ძლევამოსილი ლობის ანტაგონიზებას, განაწყენებას (არადა ქვეყანას უჭირდა სუბსიდიებში ამდენი ფინანსების ჩადება). არც დე გოლი იყო ამ მხრივ გამონაკლისი. საფრანგეთი შეეცადა, მისი ჭარბი სოფლის მეურნეობის პროდუქტების ექსპორტი განეხორციელებინა (რაც ჭარბი საქონლის დასაწყობებასა ან განადგურებასთან შედარებით უფრო იაფი ალტერნატივა იყო), მაგრამ ფრანგული სუბსიდირებული პროდუქტი არ იყო კონკურენტული საერთაშრისო ბაზრებზე. შესაბამისად, ქვეყანას ესაჭიროებოდა ან საექსპორტო ბაზრები გარანტირებულად მაღალი ფასებით ან მსხვილი სუბსიდიები ექსპორტირებულ პროდუქტებზე. ამით საფრანგეთი შეძლებდა იმ განსხვავების აღმოფხვრას, რაც არსებობდა მაღალ ფრანგულ ფასებსა და დაბალ საერთაშორისო ფასებს შორის. საერთო სოფლის მეურნეობის პოლიტიკით საფრანგეთს ორივეს მიღების საშუალება ჰქონდა: ევროპული თანამეგობრობის მასშტაბის ბაზრის გარანტირებულად მაღალი ფასებით და თანამეგობრობიდან ექსპორტირებულ პროდუქტებზე სუბსიდიების.
ამით საფრანგეთი, ფაქტობრივად, ორი ქვეყნის კურსის წინააღმდეგ წავიდა: გერმანიის და აშშ-ის. საფრანგეთთან შედარებით, გერმანიას ნაკლები რაოდენობის ფერმერები ჰყავდა (მთლიანი მოსახლეობის 15%, მაშინ, როდესაც საფრანგეთში ეს მაჩვენებელი 23% იყო). გერმანიაც ახდენდა მისი ფერმერების სუბსიდირებას, მაგრამ ისინი ვერასდროს აწარმოებდნენ იმდენ პროდუქტს, რომ მთლიანი მოსახლეობა გამოეკვებათ. შესაბამისად, გერმანია საკვების დიდი რაოდენობით იმპორტს ახორციელებდა. საფრანგეთი ცდილობდა გერმანული ბაზრის ათვისებას, მაგრამ მისი პროდუქტები არ იყო კონკურენტული სხვა ქვეყნების, მათ შორის, ამერიკის შეერთებული შტატების, შედარებით იაფ პროდუქტებთან შედარებით. თავის მხრივ, აშშ-ს არ სურდა გერმანიის ან ევროპული თანამეგობრობის წევრი სხვა ქვეყნების ბაზრებიდან საფრანგეთის მიერ მხარდაჭერილი საერთო სოფლის მეურნეობის პოლიტიკის გამო ყოფილიყო გამოდევნილი.
საერთო სოფლის მეურნეობის პოლიტიკის დანახარჯები იმაზე იქნებოდა დამოკიდებული, თუ ვინ დაადგენდა ფასებს. ფერმერების ზეგავლენით, საბჭოს მაღალი ფასები სურდა. საბჭოსთან შედარებით, ფერმერებს კომისიაზე ნაკლები ზეგავლენა ჰქონდათ, ამიტომ კომისიას შედარებით დაბალი ფასების დაწესება სურდა. მათ შორის მიღწეული კომპრომისით, გადაწყდა, რომ მინისტრთა საბჭო დაადგენდა ფასების ზოგად გაიდლაინებს, რომელთა ფარგლებშიც კომისია მოგვიანებით განსაზღვრავდა კონკრეტულ პროდუქტზე ზუსტ ფასს.
საფრანგეთი მხარს უჭერდა ინტერვენციულ სსმპ-ს, რომელშიც მინისტრთა საბჭოს იმაზე მეტი როლი ჰქონდა, რაც კომისიას სურდა. 1961 წლის ივნისში დე გოლმა განაცხადა, რომ 1961 წლის ბოლოსთვის საბაჟო კავშირის მეორე ეტაპზე გადასვლას დაბლოკავდა, თუ ამ დროისთვის სსმპ-თან დაკავშირებით წევრი ქვეყნები ვერ მიაღწევდნენ შეთანხმებას. ადენაუერი გაოცებული იყო იმით, თუ რამხელა მნიშვნელობას ანიჭებდა დე გოლი სსმპ-ს ჰარმონიული ფრანგულ-გერმანული ურთიერთობების განვითარებაში (რომელიც, თავის მხრივ, გერმანიის კანცლერის უმთავრეს საგარეო პოლიტიკურ პრიორიტეტს წარმოადგენდა).
1961 წლის დეკემბრის შუა რიცხვებიდან 1962 წლის იანვარის შუა პერიოდამდე საბჭოს რამდენიმე ლეგენდარული, იტორიული შეხვედრა გაიმართა. ტექნიკურად ისინი 31 დეკემბერს შუაღამისას წარმატებით დასრულდა და, შესაბამისად, შესაძლებელი გახდა ერთიანი ბაზრის პროგრესი. სოფლის მეურნეობაზე მოლაპარაკებები პრინციპში საფრანგეთსა და გერმანიას შორის მიმდინარეობდა. საბოლოოდ, გერმანიამ გაიზიარა საფრანგეთის პოზიცია იმის ნაცვლად, რომ მიიღებდა ინდუსტრიულ საბაჟო კავშირს (რაც, სოფლის მეურნეობის ერთიან ბაზართან შედარებით, გერმანიისთვის ეკონომიკურად უფრო მომგებიანი იყო).
ამ კონფლიქტის შედეგი საფრანგეთისთვის დიდი გამარჯვება იყო არა მხოლოდ გერმანიასთან მიმართებაში, რომელიც სსმპ-ის მთავარი დამფინანსებელი გახდა, არამედ კომისიასთან მიმართებაშიც, რომლის კომპეტენციებიც (კომისიის საწყის წინადადებასთან შედარებით) მინიმუმამდე დავიდა. გერმანიის მთავრობის მსგავსად, კომისიამაც თანხმობა განაცხადა საერთო სოფლის მეურნეობის პოლიტიკაზე, როგორც ინტეგრაციის გაღრმავებისთვის გაღებულ ხარკზე.
ამერიკელი ფერმერები და მათი პოლიტიკური მხარდამჭერები შიშობდნენ, რომ შეიძლება მომგებიანი ევროპული ბაზარი მათთვის დახურულიყო. თუმცა, ამერიკის შეერთებული შტატები, ევროპული ინტეგრაციის გაღრმავების სანაცვლოდ, იძულებული იყო მიეღო საერთო სოფლის მეურნეობის პოლიტიკა. სხვა სიტყვებით, აშშ იძულებული იყო პოლიტიკური მიზნებისთვის ეკონომიკური საშუალებები გაეწირა.
სსმპ, ბრიტანეთის გაწევრიანება და გრანდ დიზაინი
სოფლის მეურნეობამ, ევროპულ თანამეგობრობაში ბრიტანეთის გაწევრიანების აპლიკაციამ და ევროპის მომავლის შესახებ კონკურენციულმა და კონფრონტაციულმა დიზაინებმა ევროპული თანამეგობრობის ისტორიაში პირველი კრიზისი წარმოშვა – 1963 წლის იანვარში დე გოლმა ბრიტანეთის აპლიკაციას ვეტო დაადო.
ბრიტანეთს დასავლეთ ევროპულ ბაზრებზე იოლი შესვლა სურდა. ამის მიღება ევროპულ თანამეგობრობაში გაწევრიანებით მარტივად შეიძლებოდა. არც ბრიტანეთის თანამეგობრობა და არც თავისუფალი ვაჭრობის ევროპული ასოციაცია არ იყო ევროპული თანამეგობრობის ადექვატური ალტერნატივა. თუმცა, გაწევრიანებას შიდა პოლიტიკაში ბევრი მოწინააღმდეგე ჰყავდა, რომლებიც ძირითადად სუვერენიტეტის შესაძლო დაკარგვით იყვნენ შეშფოთებულნი. მათ გასანეიტრალებლად მაკმილანმა ხელოვნურად დაწია გაწევრიანების პოლიტიკური მნიშვნელობა და ამ პროცესს ექსკლუზიურად ეკონომიკური დახასიათება მისცა. 1961 წლის აგვისტოში ბრიტანეთმა ევროპულ თანამეგობრობას გაწევრიანების თხოვნით მიმართა.
ბრიტანეთის აპლიკაცია დაემთხვა კენედის ახალი ადმინისტრაციის მიერ დაწყებულ გრანდ დიზაინის (Grand Design) პოლიტიკას. ამით ამერიკის შეერთებული შტატები შეეცადა (ევროპელების გულის მოსაგებად, რომლებიც სულ უფრო მეტად ეწინააღმდეგებოდნენ აშშ-ის დომინანტურ როლს აშშ-დასავლეთ ევროპის ურთიერთობებში) ტრანსატლანტიკური ურთიერთობები უფრო მეტ თანასწორობაზე აეგო და ალიანსის პოლიტიკური ერთიანობა გაეძლიერებინა.
თუმცა, დე გოლს რადიკალურად განსხვავებული წარმოდგენა ჰქონდა ევროპული კავშირისა და ტრანსატლანტიკური ურთიერთობების ისტორიასა და კონკურენტულ ხედვებზე. მისთვის ევროპის მომავალი დაფუძნებული იყო არა სუპრანაციონალიზმზე, არამედ ინტერგავერნმენტალიზმზე; ფედერალური ევროპის ნაცვლად, დე გოლისთვის მისაღები იყო „სახელმწიფოების ევროპა“ (Europe of the states); და დე გოლის აზრით, ნატო-ში ევროპა აშშ-ის თანასწორი იყო და არა ვაშინგტონის სამხედრო მოსამსახურე.
აშშ-ის გრანდ დიზაინის მნიშვნელოვან ნაწილს დიდი ბრიტანეთი წარმოადგენდა. შესაბამისად, აშშ-თვის ერთიანი ევროპის ბირთვში – ევროპულ თანამეგობრობაში – ბრიტანეთის არყოფნა პოლიტიკურად უცნაური და მიუღებელი იყო. ამიტომ ამერიკელები კმაყოფილები დარჩნენ, როდესაც 1961 წლის დასაწყისში ბრიტანეთმა თანამეგობრობის წევრობის სურვილი გამოთქვა. თუმცა, მათ კარგად ესმოდათ, რომ ეს გადაწყვეტილება ყველასთვის ისე უნდა ყოფილიყო აღქმული, როგორც ბრიტანეთის მიერ დამოუკიდებლად მიღებული გადაწყვეტილება. სხვა შემთხვევაში, საფრანგეთი ბრიტანეთის ამ ქმედებაში „ანგლო-საქსურ შეთქმულებას“ დაინახავდა.
1961 წლის აპრილში კენედიმ ადენაურთან საუბარში განაცხადა, რომ ატლანტიკური თანამეგობრობისთვის საუკეთესო გამოსავალი ევროპულ თანამეგობრობაში ბრიტანეთის უპირობო მიღება იქნებოდა. მაგრამ აშშ შიშობდა, რომ დე გოლი პოლიტიკური მიზეზებით ბრიტანეთის აპლიკაციისადმი დადებითად არ იქნებოდა განწყობილი. მართლაც, 1961 წლის ივნისში დე გოლმა კენედის უთხრა, რომ ბრიტანეთის წევრობასთან დაკავშირებით მას „ან-ან“ პოზიცია ჰქონდა: ან სრული წევრობა ან უარი. სხვა სიტყვებით, საფრანგეთი სიამოვნებით მიიღებდა ბრიტანეთს თანამეგობრობაში, თუ იგი უპირობოდ სცემდა პატივს რომის ხელშეკრულების მუხლებს. ბელგიის საგარეო საქმეთა მინისტრმა პოლ-ჰენრი სპააკმა (რომელსაც ვაშინგტონში იმაზე მეტი გავლენა ჰქონდა, ვიდრე მისი ქვეყნის ზომა „იმსახურებდა“) თავის კოლეგებს განუცხადა, რომ დე გოლს არ სურდა ბრიტანეთის წევრობა, ვინაიდან ამით თანამეგობრობაში საფრანგეთის წამყვან როლს საფრთხე შეექმნებოდა.
დე გოლის უარი
1962 წლის დეკემბერში კენედიმ და მაკმილანმა ნასაუში მიაღწიეს შეთანხმებას, რომლის მიხედვითაც ბრიტანეთის პოტენციურად დამოუკიდებელ ბირთვულ ძალებს ამერიკა რაკეტებით მოამარაგებდა. ამით დე გოლმა გაიმყარა თავისი არგუმენტი იმასთან დაკავშირებით, რომ ბრიტანეთი აშშ-ის მოსამსახურე და „ჯაშუში“ იყო. როგორც უკვე აღინიშნა, ვაშინგტონს ატლანტიკური ურთიერთობების განვითარება ევროპული თანამეგობრობის გარეშე ვერ წარმოედგინა, დე გოლს კი არ მოსწონდა პარტნიორული ურთიერთობების ის ტიპი, რისი ჩამოყალიბებაც აშშ-ს სურდა. ამიტომ ნასაუს შეთანხმებით დე გოლისთვის ნათელი იყო ის პოტენციური პოლიტიკური სირთულეები, რაც შეიძლება საფრანგეთისთვის ბრიტანეთის ევროპულ თანამეგობრობაში გაწევრიანებას შეექმნა.
დე გოლის საბოლოო პოზიციის ჩამოყალიბება მნიშვნელოვნად დააჩქარა სწორედ სსმპ-დმი ბრიტანეთის დამოკიდებულებამ. 1963 წლის იანვარში პარიზში გამართულ პრესკონფერენციაზე დე გოლმა დრამატული ფორმით უარი განაცხადა ბრიტანეთის წევრობის აპლიკაციაზე. მისი გადაწყვეტილების მიზეზი, ალბათ, გასაგები იყო: მან მოახერხა წევრი ქვეყნების დაყოლიება იმაზე, რომ გაეზიარებინათ სოფლის მეურნეობის დე გოლისეული წინადადებები; ბრიტანეთის გაწევრიანების შემთხვევაში კი მისგან ძლიერ და, შესაძლოა, გადაულახავ წინააღმდეგობასაც წააწყდებოდა, ვინაიდან ბრიტანეთს სოფლის მეურნეობის რადიკალურად განსხვავებული ინტერესები და პოლიტიკური გავლენა ჰქონდა. ამიტომ დე გოლი საერთო სოფლის მეურნეობის პოლიტიკის სრულყოფამდე ვერ დაუშვებდა ბრიტანეთის ევროპულ თანამეგობრობაში მიღებას. ეს იყო ის ძირითადი იდეა, რაც დე გოლმა პრესკონფერენციაზე წინასწარ გამზადებულ კითხვაზე ასევე წინასწარ მომზადებულ და დამუშავებულ პასუხში იგულისხმა. ეს, ფაქტობრივად, ბრიტანეთის აპლიკაციაზე ვეტოს დადებას ნიშნავდა.
საფრანგეთმა ამ მიმართულებით ფორმალური ნაბიჯები 1963 წლის ბოლოს საბჭოს შეხვედრაზე გადადგა, როდესაც ბრიტანეთის გაწევრიანებას შეეწინააღმდეგა და სხვა წევრ ქვეყნებს გაწევრიანების მოლაპარაკებების დასრულებისკენ მოუწოდა. სხვა წევრმა სახელმწიფოებმა გააპროტესტეს დე გოლის ცალმხრივი და აგრესიული ქმედებები. დე გოლის პიროვნებისა და წარსული გამოცდილების გათვალისწინებით, პრინციპში, ისინი გაკვირვებულები უკვე აღარ იყვნენ. დე გოლის საქციელმა დააჩქარა კრიზისი ევროპულ თანამეგობრობაში. ბენილუქსის ქვეყნები გაბრაზებულები იყვნენ მინისტრთა საბჭოში საფრანგეთის სიჯიუტითა და გულგრილი დამოკიდებულებით. უფრო მეტიც, ჰოლშტაინმა მიანიშნა, რომ თანამეგობრობას არავისთვის უნდა მიეცა ნება, რომ ყოფილიყო საერთაშორისო ურთიერთობებში ჰეგემონიის, შურისძიებისა და შანტაჟის ძველი მეთოდების მსხვერპლი. ამ სიტყვების მიუხედავად, თავად ჰოლშტაინიც, ამავე დროს, აფასებდა იმას, რომ უახლოეს მომავალში ბრიტანეთი არ იქნებოდა ევროპული თანამეგობრობის წევრი. თანამეგობრობამ შედარებით იოლად გადაიტანა დე გოლის მიერ ვეტოს დადებით გამოწვეული შოკი, ვიდრე ეს შეიძლება ბრიტანეთის გაწევრიანებას გამოეწვია, ვინაიდან ამ უკანასკნელის შემთხვევაში, თანამეგობრობაში შევიდოდა ისეთი დიდი ქვეყანა, რომელიც თანამეგობრობის უმთავრეს პრინციპებსა და პოლიტიკის მიმართულებებს არა თუ უბრალოდ არ იზიარებდა, არამედ ძლიერ ეწინააღმდეგებოდა კიდეც.
ბრიტანეთმა დე გოლის უარი ეროვნულ შეურაცხყოფად მიიღო. მართლაც, ვეტოს პოლიტიკური შედეგები გამაოგნებელი იყო. დე გოლისგან პიროვნულად შეურაცხყოფილი მაკმილანი მალევე, გაუარესებული ჯანმრთელობის მიზეზით გადადგა. ის პირველი პოლიტიკური მსხვერპლი აღმოჩნდა იმათგან, ვინც ევროპულ თანამეგობრობასთან ბრიტანეთის ურთიერთობას შეეწირა.
ცარიელი სკამის კრიზისი და ლუქსემბურგის კომპრომისი
1963 წლის დაძაბული მდგომარეობა ჯერ ჩამცხრალი არ იყო, რომ ჰორიზონტზე ახალი კრიზისი გამოჩნდა. 1965 წლის ივლისში საერთო სოფლის მეურნეობის პოლიტიკისთვის ეროვნული შემოწირულობების სისტემას ვადა გასდიოდა. ამიტომ კომისიამ სსმპ-თვის ახალი ფინანსური ინსტრუმენტების შესახებ წინადადებები წარმოადგინა. 1970 წლიდან, ანუ საბაჟო კავშირის ჩამოყალიბების ბოლო, მესამე ეტაპის დასრულების შემდეგ, ევროპულ თანამეგობრობას „საკუთარი რესურსების“ (“own resources”) მოძიება უნდა მოეხდინა. საკუთარი რესურსებში მოაზრებული იყო სოფლის მეურნეობისა და ინდუსტრიული პროდუქტების იმპორტზე ის გადასახადები, რომლიდანაც სსმპ-ის მუდმივი დაფინანსება განხორციელდებოდა. ჰოლშტაინი მოუთმენლად ელოდა საკუთარი რესურსების შემოღებას იმიტომ, რომ ეს, დიდი ალბათობით, გამოიწვევდა ეროვნული პარლამენტებიდან საბიუჯეტო ძალაუფლების ევროპული პარლამენტისთვის გადაცემას (რადგან სსმპ-თვის დაფინანსება მოხდებოდა არა ეროვნული ბიუჯეტებიდან, არამედ ევროპული თანამეგობრობის ბიუჯეტიდან). ამ პროცესში კი შეიძლება კომისიასაც მიეღო ბიუჯეტთან დაკავშირებული დამატებითი, ახალი ძალაუფლება. იმის ნაცვლად, რომ ახალი რესურსების 1970 წელს (ანუ ხელშეკრულებით დადგენილ ვადაში) შემოღებას დალოდებოდა, ჰოლშტაინს ამ ცვლილების განხორციელება 1965 წელს სურდა (ამ დროისთვის სხვა დროებითი ფინანსური ინსტრუმენტი იყო გათვალისწინებული). ჰოლშტაინმა იცოდა, რომ დე გოლი ეწინააღმდეგებოდა პარლამენტისთვის და კომისიისთვის დამატებითი ძალაუფლების მინიჭებას. თუმცა, მან ისიც იცოდა, რომ საფრანგეთის პრეზიდენტს „საკუთარი წყაროების“ შემოღება სურდა, რითაც მნიშვნელოვნად შეამცირებდა საფრანგეთის ფინანსურ ტვირთს.
ჰოლშტაინი ფიქრობდა, რომ, საბოლოო ჯამში, დე გოლისთვის სასურველი ფინანსური ინსტრუმენტი არასასურველ პოლიტიკურ ინსტრუმენტზე უფრო მისაღები იქნებოდა და იგი მას ამჯობინებდა. ამიტომ კომისიის პრეზიდენტმა ეს სადავო საბიუჯეტო წინადადება 1965 წელს წარადგინა.
საფრანგეთის პროტესტი
საფრანგეთის საგარეო საქმეთა მინისტრმა და საბჭოს თავმჯდომარემ მაურის კუვ დე მურვილმა განაცხადა, რომ მისმა პარტნიორებმა დაარღვიეს ვალდებულება (რომ ახალი ფინანსური ინსტრუმენტი მიეღოთ წინასწარ დადგენილ ვადებში) და 1 ივლისს მოულოდნელად დატოვა სხდომა. ამის შემდეგ, საფრანგეთმა საბჭოდან თავისი წარმომადგენლობა გამოიწვია (საფრანგეთმა თანამეგობრობის მხოლოდ რუტინულ საქმიანობაში მონაწილეობა გააგრძელა) (ამას ეწოდა „ცარიელი სკამის“ კრიზისი იქიდან გამომდინარე, რომ საფრანგეთმა უარი განაცხადა, დაეკავებინა თავისი ადგილი საბჭოს შეხვედრებზე, მისი სკამი ცარიელი იყო).
„ცარიელი სკამის“ კრიზისის სრული მასშტაბები რამდენიმე თვე უცნობი იყო. 1965 წლის სექტემბერში კი დე გოლმა ტიპიურად გრანდიოზული პრესკონფერენცია გამართა. დე გოლმა კომისიის კრიტიკით დაიწყო, შემდეგ კი განაცხადა, რომ მას არ სურდა კვალიფიციური უმრავლესობით კენჭისყრის მუხლების ამოქმედება, რომლებიც 1966 წლის იანვარში უნდა შესულიყო ძალაში. დე გოლს ამის ორი მიზეზი ჰქონდა: პირველი, მან უარი განაცხადა კვალიფიციური უმრავლესობით კენჭისყრაზე, როგორც სუპრანაციონალიზმის პირდაპირ ნიშანზე; და მეორე, მას ეშინოდა, რომ პრაქტიკაში კვალიფიციური უმრავლესობით კენჭისყრა ნეგატიურად აისახებოდა სოფლის მეურნეობასა და ვაჭრობაში საფრანგეთის ინტერესებზე (კვალიფიციური უმრავლესობით კენჭისყრის გამოყენებით ლიბერალური წევრი ქვეყნების კოალიცია შეძლებდა სსმპ-ის შეცვლას და წყალში ჩაყრიდა საფრანგეთის მცდელობებს, დაეცვა სოფლის მეურნეობა გატტ-ის მოლაპარაკებები დროს). დე გოლი დაიმუქრა, რომ იგი გააგრძელებდა ბოიკოტირებას მანამდე, სანამ წევრი ქვეყნები არ შეთანხმდებოდნენ საერთო სოფლის მეურნეობის პოლიტიკის ახალ ფინანსურ ინსტრუმენტზე, სანამ კომისია არ დაიოკებდა თავის პოლიტიკურ ამბიციებს და სანამ რომის ხელშეკრულებიდან ამოღებული არ იქნებოდა კვალიფიციური უმრავლესობით კენჭისყრის მუხლები.
კრიზისის დასასრული
დე გოლისადმი გაღიზიანების მიუხედავად, ისინი დე გოლის დათანხმებას მაქსიმალურად ფრთხილად და დიპლომატიურად ცდილობდნენ. იანვრის შუა რიცხვებში მათ საბჭოს შეხვედრა ლუქსემბურგში გამართეს (დე გოლმა საბჭოს სხდომის ბრიუსელში, როგორც კომისიის ქალაქში, ჩატარებაზე უარი განაცხადა). კუვ დე მურვილმა კვლავ გაიმეორა საფრანგეთის ნეგატიური დამოკიდებულება კვალიფიციური უმრავლესობით კენჭისყრასთან დაკავშირებით და წევრ ქვეყნებს შორის წერილობითი შეთანხმების გაფორმება მოითხოვა, რომლის მიხედვითაც საბჭოში გადაწყვეტილების მიღება ერთსულოვნად მოხდებოდა მაშინ, თუ საფრანგეთის ეროვნული ინტერესები საფრთხის ქვეშ დადგებოდა. მან, ასევე, წარმოადგინა ათ-პუნქტიანი დოკუმენტი, რომელშიც განსაზღვრული იყო კომისიის სამომავლო ქცევა და საბჭოსთან ურთიერთობები. ამას ორმხრივი დისკუსიების სერია მოჰყვა. იანვრის ბოლოს კი საბჭოს მეორე საგანგებო სხდომა გაიმართა. სწორედ აქ მოხდა თანამეგობრობის ექვს სახელმწიფოს შორის შეთანხმება, რომელიც ლუქსემბურგის კომპრომისით (Luxembourg Compromise) არის ცნობილი. კომპრომისის მიხედვით, თუ ძალიან მნიშვნელოვანი ეროვნული ინტერესები საფრთხის ქვეშ იდგა, საბჭოს კვალიფიციური უმრავლესობით კენჭისყრისგან თავი უნდა შეეკავებინა. ლუქსემბურგის კომპრომისმა, ფაქტობრივად, აღიარა წევრი სახელმწიფოს უფლება, ვეტო დაედო საკანონმდებლო ინიციატივებზე. ამ შეთანხმების შემდეგ, საფრანგეთმა გადაწყვიტა, საბჭოში თავის ადგილს დაბრუნებოდა.
ამასთან, წევრმა ქვეყნებმა დაამტკიცეს კომისიის ქცევის კოდექსი, რომელიც საფრანგეთის ბევრ მოთხოვნას ითვალისწინებდა. ისინი შეთანხმდნენ, რომ კომისიის პოლიტიკური პროფილი დაიწევდა. თუმცა, მათ წარმატებით დაიცვეს კომისიის უფლება, ყოფილიყო საკანონმდებლო ინიციატივების ექსკლუზიური ინიციატორი. ჰოლშტაინის მომავალი ბუნდოვანი გახდა. დე გოლმა გამოსცადა იგი, გერმანიის მთავრობამ კი მხოლოდ გულგრილი მხარდაჭერა გამოუცხადა. შედეგად, ლოგიკური იყო, რომ 1967 წლის მაისში ჰოლშტაინმა განაცხადა, რომ იგი გადადგებოდა ორი თვის შემდეგ, ანუ მას შემდეგ, რაც შერწყმის შედეგად ევროპული ეკონომიკური თანამეგობრობის კომისიის, ევრატომის კომისიისა და ფოლადისა და ქვანახშირის ევროპული თანამეგობრობის უმაღლესი ხელისუფლების ნაცვლად, ერთიანი ორგანო დაიწყებდა ფუნქციონირებას.
კრიზისის მოგვარების შემდეგ, სსმპ-ს ახალ ფინანსურ ინსტრუმენტზე მოლაპარაკებების გაგრძელება უკვე შესაძლებელი გახდა. 1966 წლის მაისისა და ივლისის საბჭოს შეხვედრებზე წევრმა ქვეყნებმა შეთანხმებას მიაღწიეს. ამ გარიგების მიხედვით, საფრანგეთი დათანხმდა გერმანიის მოთხოვნას და მზად იყო 1968 წლის ივლისისთვის (ანუ როდესაც საერთო საგარეო ტარიფი (common external tariff) ძალაში შევიდოდა), ინდუსტრიულ პროდუქტებზე ევროპული თანამეგობრობის შიგნით არსებული ყველა დარჩენილი ტარიფი გაეუქმებინა. შესაბამისად, საბაჟო კავშირის სრული ჩამოყალიბება გეგმაზე 18 თვით ადრე მოხდებოდა. საერთო სოფლის მეურნეობის პოლიტიკისა და საბაჟო კავშირის სადავო საკითხებზე შეთანხმებით, ევროპულ თანამეგობრობას გატტ-ის კენედის რაუნდის განახლების შესაძლებლობა მიეცა, რომელიც აქამდე კრიზისის გამო შეფერხებული იყო.
ევროპული თანამეგობრობის ინტეგრაციის დეკადა
ბრიტანეთის მეორე აპლიკაცია
ამჯერად ლეიბორისტულმა მთავრობამ (ჰაროლდ ვილსონის ხელმძღვანელობით) სცადა ევროპულ თანამეგობრობაში ბრიტანეთის გაწევრიანება. მაკმილანის მსგავსად, არც ვილსონი გამოირჩეოდა ევროპული თანამეგობრობისადმი გადამეტებული პატივისცემით. მაგრამ ისიც კარგად აცნობიერებდა, რომ ბრიტანეთს ეკონომიკური მიზეზებით სჭირდებოდა თანამეგობრობა. დე გოლის პირველი ვეტოს შემდეგ, ბრიტანეთში სიტუაცია გაუარესდა. 1967 წლისთვის „სტერლინგისთვის ბრძოლა“ კრიტიკულ ეტაპზე იყო. ბრიტანეთს დოლართან მიმართებაში თავისი გაცვლითი კურსის 2,80-ის დონეზე დაჭერა და სტერლინგის, როგორც სარეზერვო ვალუტის სტატუსის შენარჩუნება სურდა. ამიტომ ვილსონმა სტერლინგის გაუფასურებასა და მკაცრ ფისკალურ ინსტრუმენტებზე უარი განაცხადა. სანაცვლოდ, მთავრობამ გაამკაცრა კაპიტალის კონტროლი და საერთაშორისო მონეტარულ ფონდს (International Monetary Fund) დახმარებისთვის მიმართა. ფინანსების ბალანსის დეფიციტის (ანუ უარყოფითი სხვაობა მიღებულ შემოსავლებსა და დანახარჯებს შორის) აღმოსაფხვრელად და ქვეყნის ეკონომიკის გასაჯანსაღებლად, ბრიტანეთისთვის ევროპული თანამეგობრობის წევრობა ისეთი საჭირო იყო, როგორც არასდროს.
1967 წლის მაისში, ეროვნულ დონეზე შიდა წინააღმდეგობის მიუხედავად, გრძელი და დაძაბული საპარლამენტო დებატების შედეგად, ვილსონმა მაინც შეძლო წევრობის მეორე აპლიკაციის შეტანაზე საპარლამენტო ხმების უმრავლესობის მოპოვება. მისი მთავარი სტრატეგია წევრობის მყარ ეკონომიკურ საფუძველზე გადატანა იყო, რაც, როგორც ჩანს, წარმატებით გამოუვიდა.
დე გოლმა თავისი „წუხილები“ 1967 წლის მაისში, აპლიკაციის შემოტანიდან ოთხი დღის შემდეგ პრესკონფერენციაზე დააფიქსირა. დე გოლის რწმენით, რა საჭირო იყო დესტრუქციული პროცესების გამოწვევა თანამეგობრობაში ბრიტანეთის გაწევრიანებით, განსაკუთრებით, სტერლინგის მოწყვლადობის გათვალისწინებით? უკეთესი არ იქნებოდა, სტატუს ქვო შენარჩუნებულიყო იმ დრომდე, როდესაც ბრიტანეთის წევრობა მისაღები და სარწმუნო იქნებოდა, როდესაც ინგლისს საფუძვლიანი ტრანსფორმაცია უკვე გავლილი ექნებოდა?
ბრიტანეთის მედიამ დე გოლის გამოსვლა მაშინვე მონათლა „ხავერდოვან ვეტოდ“ (მიუხედავად იმისა, რომ დე გოლმა ხაზგასმით აღნიშნა, რომ იგი არ ბლოკავდა ბრიტანეთის წევრობას). ამიტომ მომდევნო თვეს პარიზში ვიზიტისას ვილსონამ დე გოლს ახსნა-განმარტება სთხოვა. დე გოლმა პირდაპირ იკითხა: იქნებოდა ბრიტანეთისთვის საერთო სოფლის მეურნეობის პოლიტიკა მისაღები და მოახდენდა ბრიტანეთი აშშ-გან დისტანცირებას? ვილსონი თანახმა იყო სსმპ-ზე, რომლის უდიდესი ნაწილი, იმ დროისთვის უკვე ფუნქციონირებდა. თუმცა, იგი სიფრთხილით მოეკიდა ანგლო-ამერიკული ურთიერთობებზე კითხვას, ვინაიდან ის ძალიან სენსიტიური შიდა და საერთაშორისო საკითხი იყო.
დე გოლმა თავისი პოზიცია დააფიქსირა, რომ ბრიტანეთის ეკონომიკური და პოლიტიკური მდგომარეობა გამორიცხავდა ევროპული თანამეგობრობის წევრობას. ამავე თვის დასაწყისში ბრიტანეთი (ნაწილობრივ სტერლინგის სტაბილურობასთან დაკავშირებით ფრანგულ ეჭვებზე საპასუხოდაც) იძულებული იყო სტერლინგი 17%-ით გაეუფასურებინა. დე გოლმა ეს ფაქტი გამოიყენა და განაცხადა, რომ სტერლინგის კრიზისი და ბრიტანეთის კომერციული და სოფლის მეურნეობის პოლიტიკები გაწევრიანების მოლაპარაკებების დაწყებას შეუძლებელს ხდიდა. დე გოლის განმარტებით, ამ ეტაპზე ბრიტანეთთან და მასთან ასოცირებულ ქვეყნებთან რაიმე ტიპის მოლაპარაკებებში შესვლა ევროპული თანამეგობრობის განადგურებას გამოიწვევდა.
დე გოლი ამჯერადაც საფრანგეთის ინტერესებს იცავდა. მას სსმპ-ზე ბრიტანეთის გაწევრიანების უარყოფითი გავლენის ეშინოდა: სოფლის მეურნეობის საკითხებზე მნიშვნელოვანი ბატალიები უკვე გადავლილი კი იყო, მაგრამ სსმპ-ის მშენებლობის ბოლო ნაწილი – მუდმივი ფინანსური ინსტრუმენტი – 1970 წლამდე ძალაში არ შედიოდა. შესაბამისად, დე გოლს ამ დრომდე ბრიტანეთის მიღება არ აწყობდა და არ სურდა.
დე გოლის მიერ მეორე ვეტოს დადების გადაწყვეტილებაზე გავლენა სტრატეგიულმა მოსაზრებებმაც იქონია. 1966 წელს დე გოლმა დაიწყო ახალი მცდელობები იმისთვის, რომ ნატო-ში აშშ-ის ჰეგემონიისთვის ძირი გამოეთხარა და აღმოსავლეთ ევროპაში საბჭოთა კონტროლი შეესუსტებინა. მათგან ყველაზე დრამატული მოვლენა ნატო-ს ინტეგრირებული სამხედრო მართვიდან (integrated military command) საფრანგეთის გამოყვანა, საფრანგეთიდან ნატო-ს მთავარი შტაბბინის გადატანა, მოსკოვში ცნობილი ვიზიტი და რუმინეთის კვაზი-დამოუკიდებელი საგარეო პოლიტიკის მხარდაჭერა იყო. დე გოლს ევროპული თანამეგობრობა ჯერ კიდევ პან-ევროპული ეკონომიკური და უსაფრთხოების ორგანიზაციისთვის პოტენციურ პლატფორმად წარმოედგინა, რომელიც ზესახელმწიფოებისგან დამოუკიდებელი იქნებოდა. ევროპულ თანამეგობრობაში ბრიტანეთის გაწევრიანებით კი ისეთი შთაბეჭდილება შეიქმნებოდა, რომ თანამეგობრობა სტრატეგიულად აშშ-ისკენ იხრებოდა.
საფრანგეთის წინააღმდეგობისა და გერმანიის ყოყმანის გამო, 1967 წლის დეკემბერში ბრიტანეთმა წევრობის აპლიკაცია დროებით შეაჩერა.
ასოციაციის ხელშეკრულებები
საბერძნეთთან ასოციაციის ხელშეკრულებას 1961 წლის ივლისში მოეწერა ხელი. იგი 12 წლის ვადაში საბაჟო კავშირის ჩამოყალიბებას ითვალისწინებდა. თურქეთთან ხელშეკრულება 1963 წლის სექტემბერში გაფორმდა, რომელშიც, ასევე, საბაჟო კავშირის შექმნა იყო მოაზრებული, თუმცა, არ იყო დაკონკრეტებული ტრანზიციის პერიოდის კონკრეტული თარიღი. ეს თურქეთის ეკონომიკური განვითარების დაბალი დონით იყო გამოწვეული. ევროპულმა თანამეგობრობა იზიარებდა თანამეგობრობაში საბერძნეთის გაწევრიანების სურვილს. ამ საკითხზე თურქეთის პოზიციას კი დიდი სიფრთხილით ეკიდებოდა. იგი პატივს სცემდა ევროპული კულტურისა და ცივილიზაციის განვითარებაში საბერძნეთის დიდ წვლილს, თურქეთის ევროპულ მახასიათებლებს კი კითხვის ნიშნის ქვეშ აყენებდა.
1967 წელს ათენში მომხდარი გადატრიალების საპასუხოდ (რომლის შედეგადაც ქვეყანაში სამხედრო დიქტატურა დამყარდა), ევროპულმა თანამეგობრობამ შეაჩერა საბერძნეთთან ასოციაციის ხელშეკრულების მოქმედება. ამის პარალელურად, თურქეთში განვითარებულმა პოლიტიკურმა არასტაბილურობამ და ეკონომიკურმა დაძაბულობამ ასოციაციის ხელშეკრულებისადმი ანკარას ინტერესიც შეასუსტა.
1963 წლის ივლისში კამერუნის დედაქალაქ იაუნდეში აფრიკის 17 სახელმწიფოსთან ხელმოწერილმა ასოციაციის ხელშეკრულებამ ჩაანაცვლა ის ასოციაციის შეთანხმებები, რომლებიც ევროპულ თანამეგობრობასა და მისი წევრი ქვეყნების ყოფილ კოლონიებს (ძირითადად, საფრანგეთის ყოფილი კოლონიებს) შორის იყო მოლაპარაკებული (როგორც რომის ხელშეკრულების ნაწილი) და რომელიც 1958 წლის იანვრიდან (ანუ რომის ხელშეკრულების იმპლემენტაციის დროიდან) მოქმედებდნენ. რომის ხელშეკრულებით გათვალისწინებული ასოციაციის ხელშეკრულებები ევროპულ თანამეგობრობასა და ამ ზღვისგადაღმა ქვეყნებს შორის თავისუფალ სავაჭრო სივრცეს აყალიბებდა. მისი გამოყენებით და განვითარების ფონდის საშუალებით ხდებოდა ასოცირებულ ტერიტორიებზე დახმარების გაგზავნაც. თუმცა, ასოციაციის ფორმამ, არსმა და ფონდის ზომამ (რომელიც ევროპული თანამეგობრობის ბიუჯეტისგან დამოუკიდებლად არსებობდა) საფრანგეთისა და გერმანიის პოზიციების ორად გაყოფა გამოიწვია. გერმანია ეწინააღმდეგებოდა როგორც ფონდში მისი ფინანსური შენატანის რაოდენობას, ისევე თანამეგობრობის ასეთ მჭიდრო დაახლოებას მსოფლიოს ისეთ ნაწილთან, რომელშიც მას ნაკლები ინტერესი გააჩნდა.
ინსტიტუციური მიღწევები
1965 წელს დე გოლთან კონფრონტაციამ მნიშვნელოვნად შეასუსტა კომისია. ცარიელი სკამის კრიზისმა შეარყია კომისიის თავდაჯერებულობა და შეზღუდა მისი პოლიტიკური აქტივიზმი. ამიტომ 1960-იანი წლების მეორე ნახევარში კომისია ნაკლებად გავლენიანი ინსტიტუტი გახდა, ვიდრე ის პირველ ნახევარში იყო. თანამეგობრობის კომპეტენციების ზრდასთან ერთად, იგი აყალიბებდა ახალ გენერალურ-დირექტორიებს და დაკავებული იყო თანამეგობრობის საქმეებით. კომისიის ზოგიერთ მაღალ თანამედებობის პირს კი ევროფედერალიზმისაც სწამდა. თუმცა, 1960-იანი წლების ბოლოს კომისიაში „ევროპის მშენებლობის“ ენთუზიაზმის ნაცვლად, მაინც კარიერიზმმა, უნდობლობამ, პესიმიზმმა და ცინიზმმა იმძლავრა. ამ პერიოდში იგი ერთადერთი საერთაშორისო ბიუროკრატია იყო, მაგრამ არა ჭეშმარიტად სუპრანაციონალური ხასიათის.
კომისიისთვის ერთ-ერთი გამოწვევა შერწყმის ხელშეკრულება იყო, რომლითაც იმ პერიოდში არსებული სამი თანამეგობრობის აღმასრულებელი ორგანოების (ფოლადისა და ქვანახშირის ევროპული თანამეგობრობის უმაღლესი ხელისუფლების, ევრატომისა და ევროპული ეკონომიკური თანამეგობრობის კომისიების) ერთ ინსტიტუტად (ევროპულ კომისიად) ჩამოყალიბება უნდა მომხდარიყო. ხელშეკრულების გაფორმებას წინ მოკლე ინტერგავერნმენტალისტური კონფერენცია უძღოდა, რომლის დროსაც განხილულ იყო დაგეგმილი ცვლილების მხოლოდ ადმინისტრაციული ასპექტები. კომისიას გარკვეული დრო დასჭირდა იმისათვის, რომ გადაელახა ის ორგანიზაციული და კულტურული გამოწვევები, რაც ამ სამი განსხვავებული ბიუროკრატიების გაერთიანებამ წარმოშვა. 1967 წლიდან (ანუ როდესაც ხელშეკრულება ძალაში შევიდა) 1970 წლამდე (როდესაც მისი ყველა მუხლის იმპლემენტაცია განხორციელდა) კომისიის კოლეგიას, ჩვეულებრივი 9 წევრის ნაცვლად, 14 კომისიონერი ჰყავდა.
პარლამენტმა, რომელზეც ასევე უარყოფითად იმოქმედა დე გოლის მოღვაწეობამ, გამოავლინა განვითარების ის ადაპტირებადი და კრეატიული მახასიათებლები, რაც მას ევროპული თანამეგობრობის მთელი ისტორიის მანძილზე გააჩნდა. დე გოლის ხისტი წინააღმდეგობის მიუხედავად, 1960-იან წლებში ევროპარლამენტარები პირდაპირი წესით არჩევნებს აქტიურად უჭერდნენ მხარს. მათი უმრავლესობა ევროპული ინტეგრაციის მომხრე იყო. მათ არ მოსწონდათ შეზღუდული საკანონმდებლო როლი (კანონპროექტებზე მათ მიერ დაფიქსირებული მოსაზრება არ იყო სავალდებულო) და ძალაუფლების გაზრდის მოთხოვნით გამოდიოდნენ. 1960-იან წლებში პოლიტიკის მიმართულებებსა და პროცედურულ საკითხებზე პარლამენტმა რამდენიმე რეზოლუცია მიიღო. ამას გარდა, მან შეძლო ისეთ სფეროებში ჩართვა, რომელშიც ევროპული პარლამენტის მონაწილეობა თავიდან არ იყო გათვალისწინებული. მაგალითად, მან მოახერხა მინისტრთა საბჭოს დარწმუნება, რომ ევროპული თანამეგობრობის მიერ გაფორმებული ასოციაციის ხელშეკრულებების ინსტიტუციურ ინფრასტრუქტურაში ერთიანი საპარლამენტო კომიტეტები (joint parliamentary committees) დაარსებულიყო.
ამავე პერიოდში, ევროპული თანამეგობრობის მესამე „სუპრანაციონალური“ ინსტიტუტი – მართლმსაჯულების ევროპული სასამართლო – ნაბიჯ-ნაბიჯ, მაგრამ მაინც ვითარდებოდა. ევროპული ინტეგრაციის პროცესში ყველაზე მნიშვნელოვანი გარღვევა (რომელიც ზედაპირზე ყველაზე ნაკლებ ჩანდა) ევროპული თანამეგობრობის კანონმდებლობის ჩამოყალიბების დაწყება იყო. 1963 და 1964 წლებში მართლმსაჯულების ევროპულმა სასამართლომ ის ძირითადი პრინციპები დაამკვიდრა, რასაც თანამეგობრობა ამჟამად ეფუძნება: პირდაპირი ეფექტი და უზენაესობა. ვან გენდ ენ ლოოსი ნიდერლანდების საბაჟო ადმინისტრაციის წინააღმდეგ (Van Gend en Loos VS Nederlandse Administratie der Belastingen) (1963) საქმეში, ჰოლანდიურმა სატვირთო ავტომობილებით გადაზიდვების კომპანიამ ჰოლანდიის საბაჟო სამსახურს უჩივლა იმ მიზეზით, რომ ეს უკანასკნელი გერმანიიდან იმპორტირებულ პროდუქტებზე გადასახადებს აწესებდა და ამით არღვევდა ერთიანი ბაზრის შესახებ რომის ხელშეკრულებით გათვალისწინებულ მუხლებს. სასამართლომ დაასკვნა, რომ ევროპული თანამეგობრობა, რომელიც საერთაშორისო სამართლის ახალი სამართლებრივი სივრცე იყო, ჩამოყალიბებული იყო იმ უპირატესობების მისაღებად, რომლის გამოც მისმა წევრმა სახელმწიფოებმა ნებაყოფლობით შეზღუდეს თავიანთი სუვერენული უფლებები. ამიტომ, სასამართლოს მტკიცებით, ჰოლანდიური კომპანია დაცული იყო თანამეგობრობის კანონმდებლობით. სხვა სიტყვებით, თანამეგობრობის კანონმდებლობა ავტომატურად პირდაპირი ძალით ვრცელდებოდა ევროპული თანამეგობრობის წევრი ქვეყნების ტერიტორიაზე. მომდევნო წელს, სასამართლომ განიხილა კოსტა ენელის წინააღმდეგ (Costa VS ENEL) საქმე, რომელიც იტალიის ეროვნულ ელექტრომომმარაგებელს ეხებოდა. ამ საქმეზე გამოტანილი გადაწყვეტილებით მართლმსაჯულების ევროპულმა სასამართლომ ეროვნულ კანონმდებლობაზე ევროპული თანამეგობრობის კანონმდებლობის უზენაესობა დაადგინა. სასამართლოს მტკიცებით, წევრმა სახელმწიფოებმა თავიანთი სუვერენული უფლებები თანამეგობრობას გადასცეს, ამიტომ ეროვნული კანონების საფუძველზე ევროპული თანამეგობრობის კანონმდებლობის უარყოფა არ შეიძლებოდა მომხდარიყო (ყოველ შემთხვევაში, თანამეგობრობის არსებული სამართლებრივი ბაზის კითხვის ნიშნის ქვეშ დაყენების გარეშე).
ევროპული თანამეგობრობის 1970-იანი წლები
ჰააგის სამიტი
ევროპული გაერთიანების წევრი სახელმწიფოების ლიდერების შეხვედრის იდეა საფრანგეთმა 1969 წლის ივლისის მინისტრთა საბჭოს სხდომაზე გააჟღერა. დღის წესრიგის მთავარი საკითხები უნდა ყოფილიყო გაფართოება, საერთო სოფლის მეურნეობის პოლიტიკა და ეკონომიკური და მონეტარული კავშირი. გერმანიის ცალმხრივი ფინანსური ღონისძიებებისა და საერთო სოფლის მეურნეობის პოლიტიკაზე მისი ნეგატიური გავლენის, ასევე, ტრანსატლანტიკურ ურთიერთობებში ევროპული მონეტარული იდენტობის გაძლიერების სურვილის გამო, პომპიდუ დაინტერესებული იყო იმით, რომ ევროპული გაერთიანების წევრ ქვეყნებს უფრო მჭიდროდ ეთანამშრომლათ მონეტარული პოლიტიკის საკითხებზე. ასე რომ, სამიტის დღის წესრიგი სამი მიმართულებით შემუშავდა: დასრულება (იგულისხმებოდა ერთიანი ბაზრის ჩამოყალიბება), გაღრმავება (იგულისხმებოდა სხვადასხვა სფეროებში ევროპული ინტეგრაციის გაღრმავება, მათ შორის, ეკონომიკური და მონეტარული კავშირი, რეგიონული პოლიტიკა, საგარეო პოლიტიკის თანამშრომლობა და სხვა) და გაფართოება (ძირითადად ეს იყო დიდი ბრიტანეთის გაწევრიანების საკითხი).
ჰააგის სამიტი იყო კარგი საშუალება, რომ ევროპული ინტეგრაციის პროცესისთვის ახალი ენერგია და ბიძგი მიეცათ. კომისია და პარლამენტი ამ მხრივ ყველაზე მოწადინებული და აქტიურები იყვნენ. თუმცა, საბოლოო ჯამში, სამიტის კომუნიკემ გაზვიადებულად გადმოსცა და ძირითადად ისაუბრა სამიტის მნიშვნელობის შესახებ, და ნაკლები ყურადღება დაუთმო კონკრეტულ ღონისძიებებს. რაც შეეხება „დასრულებას“, წევრი სახელმწიფოების ლიდერებმა ხაზი გაუსვეს მათ სურვილს, რომ დაეწყოთ საერთო ბაზრის საბოლოო ეტაპი 1969 წლის ბოლოსთვის და რომ მიეღოთ საერთო სოფლის პოლიტიკის მუდმივი ფინანსური ინსტრუმენტი (რომლის საშუალებითაც მოხდებოდა მისი ბიუჯეტის შევსება არა ეროვნული სახელმწიფოების ბიუჯეტების, არამედ „დამოუკიდებელი რესურსებიდან“). „გაფართოების“ მხრივ ლიდერები შეთანხმდნენ, რომ დაიწყებდნენ გაფართოების მოლაპარაკებებს, მაგრამ არ დაასახელეს ამის კონკრეტული თარიღი. „გაღრმავების“ საკითხებზე მოლაპარაკებების შემდეგ, გადაწყდა, რომ შემუშავდებოდა გეგმა, რომლის მიხედვითაც 1980 წლისთვის უნდა მიღწეულიყო ეკონომიკური და მონეტარული კავშირი; თანამეგობრობა მხარს დაუჭერდა ინდუსტრიულ კვლევასა და განვითარებას; მოხდებოდა ევროპული სოციალური ფონდის რეფორმირება სოციალური პოლიტიკის შესაბამისად. ასევე, წევრი სახელმწიფოების ლიდერებმა თავიანთ საგარეო საქმეთა მინისტრებს დაავალეს საგარეო პოლიტიკის თანამშრომლობის ალტერნატივების შესწავლა.
„დასრულება“
მინისტრთა საბჭოში მიღწეულ იქნა შეთანხმება, რომ რამდენიმე ეტაპად განხორცილდებოდა „საკუთარი რესურსების“ ძალაში შესვლის პროცესი, და 1971 წლის იანვრიდან 1975 წლის იანვრამდე ეტაპობრივად აიწევდა ეროვნული სახელმწიფოების შენატანი (დამატებითი ღირებულების გადასახადის 1 პროცენტამდე).
ცალკე მინი ინტერგავერნმენტალისტური კონფერენცია დაეთმო პარლამენტის როლსაც. წევრმა სახელმწიფოებმა 1970 წლის აპრილში ხელი მოაწერეს ლუქსემბურგის ხელშეკრულებას, რომლითაც დამატებები/ცვლილებები შეიტანეს რომის ხელშეკრულების საბიუჯეტო და ინსტიტუციურ მუხლებში. შედეგად, პარლამენტი და მინისტრთა საბჭო გახდნენ საბიუჯეტო ძალაუფლების მქონე ინსტიტუტები (თუმცა, მინისტრთა საბჭო გაცილებით ძლიერი იყო, ვიდრე პარლამენტი). ასევე, წევრ ქვეყნებს შორის მოლაპარაკებების შედეგად 1975 წელს დაიდო ბრიუსელის ხელშეკრულება, რომლითაც დაარსდა აუდიტორთა სასამართლო.
„გაღრმავება“
ევროპული ინტეგრაციის გაღრმავება ძირითადად ეკონომიკური და მონეტარული კავშირის (ემკ) ჩამოყალიბებას გულისხმობდა. საფრანგეთისთვის ეს იყო ძირითადი ინსტრუმენტი იმისა, რომ მოეხდინა გერმანიის მონეტარული დამოუკიდებლობის შეზღუდვა და მსოფლიოში მზარდი ფინანსური ტურბულენტობის პირობებში ევროპის და საფრანგეთის მონეტარული იდენტობის შენარჩუნება. გერმანიას ეკონომიკურ და მონეტარულ კავშირში არა იმდენად ეკონომიკური, რამდენადაც სტრატეგიული ინტერესები გააჩნდა. ბრანდტისთვის ემკ იყო ეფექტური ინსტრუმენტი იმისთვის, რომ დაეშოშმინებინა საფრანგეთის შეშფოთება გერმანიის აღმოსავლეთის პოლიტიკის გამო. ამასთანავე, ემკ-ში გერმანიის გაწევრიანებით, იგი აშშ-საც დაანახებდა, რომ ყველაფრის მიუხედავად, გერმანია კვლავ დაინტერესებული იყო დასავლეთთან თანამშრომლობით და დასავლურ ინსტიტუტებში ინტეგრაციით. კომისიისთვის ემკ მნიშნელოვანი იყო იმდენად, რამდენადაც გაფართოების შემთხვევაში იგი მკვეთრად შეასუსტებდა პრობლემებს. მან თავისი პოზიტიური დამოკიდებულება 1969 წლის თებერვალში გამოხატა ემკ-ს შესახებ ბარის მემორანდუმში.
1969 წლის ჰააგის სამიტზე წევრი სახელმწიფოების ლიდერებმა დაავალეს მინისტრთა საბჭოს, რომ კომისიასთან ერთად, 1970 წლისთვის წარმოედგინა ემკ-ს ჩამოყალიბების ეტაპები და გეგმა. კონკრეტულად ამ საკითხის შესწავლა დაევალა ლუქსემბურგის პრემიერ მინისტრსა და ფინანსთა მინისტრ პიერ ვერნერს. ვერნერის კომიტეტში მონაწილეობდნენ ევროპული თანამეგობრობის მონეტარული და ეკონომიკური პოლიტიკის სფეროში არსებული კომიტეტების ხელმძღვანელები (ფაქტობრივად, წევრი სახელმწიფოების წარმომადგენლები) და კომისიის წარმომადგენლები. კომიტეტმა თავისი ანგარიში წარადგინა 1970 წლის ოქტომბერში. ანგარიშში გაწერილი გეგმის მიხედვით, ემკ-ს პირველ ეტაპზე, წევრი სახელმწიფოები შეამცირებდნენ თავიანთი ვალუტების გაცვლითი კურსის მარჟებს და განახორციელებდნენ სხვა საშუალო-ვადიან მონეტარულ ინსტრუმენტებს. ემკ-ს ბოლო, მესამე ეტაპზე კი მოხდებოდა რომის ხელშეკრულების ჩასწორება იმ მიზნით, რომ ევროპულ დონეზე დაარსებულიყო ახალი ინსტიტუტები და შესაბამისი ძალაუფლება გადასცემოდა პარლამენტს. ვერნერის გეგმა თითქმის არაფერს ამბობდა ემკ-ს მეორე ეტაპზე, არადა პირველ და მესამე ეტაპებს შორის დიდი სიცარიელე რჩებოდა.
ვერნერის გეგმაზე ნეგატიური დამოკიდებულა გამოხატა საფრანგეთმა. პომპიდუ წინააღმდეგი იყო პარლამენტისთვის ძალაუფლების მინიჭებისა და სუპრანაციონალიზმის გაძლიერების. თუმცა, 1971 წლის იანვრის გერმანია-საფრანგეთის სამიტზე ორივე მხარიდან გარკვეული დათმობების შედეგად, მიღწეულ იქნა შეთანხმება. წარმატებული ორმხრივი სამიტის შედეგად, მინისტრთა საბჭომ შეიმუშავა ემკ-ს ზოგადი მიზანი და მიიღო მისი მიღწევის შესაბამისი ინსტრუმენტებიც. წარმატების მიუხედავად, ემკ-ს თვითოეულ დეტალზე საფრანგეთისა და გერმანიის დამოკიდებულებით ნათლად გამოჩნდა, რომ ვერნერის გეგმის მიღწევა არ იქნებოდა მარტივი.
ამას გარდა, ვერნერის გეგმას სერიოზული საფრთხე შეუქმნა 1971 წლის მაისის საერთაშორისო მონეტარულმა კრიზისმა, რომლის დროსაც აშშ-დან გერმანიაში ფონდების მასობრივმა შემოდინებამ და ამასთან დაკავშირებულ სამომავლო რეაქციაზე საფრანგეთთან შეუთანხმებლობამ აიძულა გერმანია ემოქმედა ცალმხრივად და მოეხდინა საკუთარი ვალუტის მარკას გამყარება. ამან პირდაპირ დაარტყა ვერნერის გეგმას და შეუძლებელი გახადა ემკ-ს პირველ ეტაპისთვის გაცვლითი კურსების მარჟის შემცირდება. თუმცა, ამით არ დასრულებულა სირთულეები. ვერნერის გეგმაზე მეორე შეტევა 1971 წლის აგვისტოს საერთაშორისო მონეტარული კრიზისითაც განხორციელდა, როდესაც აშშ-მა ოფიციალურად შეწყვიტა დოლარის ოქროზე გადაცვლის პრაქტიკა. ამ დროსაც ევროპული თანამეგობრობის ქვეყნებმა ვერ შეძლეს ერთობლივი ქმედებების განხორციელება და ყველამ დამოუკიდებლად, ცალმხრივად იმოქმედა.
ამის მიუხედავად, მაინც მოხერხდა ემკ-ს პერსპექტივის შენარჩუნება, მაგრამ მნიშვნელოვნად შეირყა ევროპული თანამეგობრობის თავდაჯერებულობა და კიდევ უფრო მეტი ბზარი გააჩინა ბრანდტსა და პომპიდუს შორის.
„გაფართოება“
1969 წელს დე გოლის გადადგომისთანავე ბრიტანეთმა გაააქტიურა თავისი გაწევრიანების აპლიკაცია, მინისტრთა საბჭომ კი რეაგირებისთვის კომისიას დაავალა პოზიციის დაფიქსირება. მიუხედავად იმისა, რომ ლეიბორისტულმა მთავრობამ გაააქტიურა აპლიკაცია, მოლაპარაკებებს აწარმოებდა კონსერვატიული მთავრობა, ვინაიდან მათ მოლაპარაკებების დაწყებიდან 2 კვირით ადრე, 1970 წლის ივნისის არჩევნებზე დაამარცხეს ლეიბორისტები. პრემიერ მინისტრი ჰაროლდ ვილსონი ჩაანაცვლა ედვარდ ჰეთმა. იგი მისი წინამორბედისგან განსხვავებით ევროპულ თანამეგობრობისადმი უფრო პოზიტიურად იყო განწყობილი. ორგანიზაციაში გაწევრიანების მთავარი არგუმენტი ბრიტანეთისთვის იყო ევროპაში იმ ცენტრალური როლის დაბრუნება, რაც მან დაკარგა 1958 წლის რომის ხელშეკრულებით საფრანგეთი-გერმანიის როლი გაზრდის შედეგად. ამის მისაღწევად დიდი ბრიტანეთი მზად იყო მაგალითად საერთო სოფლის მეურნეობის პოლიტიკის სფეროში გარკვეულ დათმობებზეც წასულიყო.
ექვსიდან ცხრამდე
გაწევრიანების მოლაპარაკებები 2 მიმართულებით მიმდინარეობდა: ბრიტანეთსა და 6 წევრ სახელმწიფოს შორის (რომელთა სახელითაც მოქმედებდა მინისტრთა საბჭოს თავმჯდომარე ქვეყანა); და თავად 6 წევრ სახელმწიფოთა შორის. ოფიციალური მოლაპარაკებები მიმდინარეობდა ბრიუსელში მინისტრებისა და მინისტრთა მოადგილეების დონეზე. მინისტრთა შორის მოლაპარაკებები ძირითადად ფორმალურ ხასიათს ატარებდა, ძირითადი პროდუქტიული საქმიანობა მინისტრთა მოადგილეების შეხვედრებზე ხორციელდებოდა.
მოლაპარაკებების გარკვეულ ეტაპზე ცხადი გახდა, რომ გადამწყვეტი მოლაპარაკებები გაიმართებოდა არა დიდ ბრიტანეთსა და 6 წევრ სახელმწიფოს შორის, არამედ დიდ ბრიტანეთსა და საფრანგეთს შორის.
მოლაპარაკებების დროს გამოიკვეთა მხარეთა შორის 3 მნიშვნელოვანი დაბრკოლება: თევზჭერა, საკვები და ფინანსები.
დიდი ბრიტანეთისთვის მოულოდნელად მინისტრთა საბჭომ მიიღო საერთო თევზჭერის პოლიტიკა ბრიტანეთთან გაწევრიანების მოლაპარაკებების დაწყების დღეს. ლოგიკურია, ბრიტანეთმა ეს აღიქვა, როგორც ევროპული თანამეგობრობის მცდელობა, ბრიტანეთის გაწევრიანებამდე მიღწეულიყო შეთანხმება ბრიტანეთისთვის ძალიან მნიშვნელოვან საკითხზე. ვინაიდან საერთო თევზჭერის პოლიტიკა ყოველგვარი დაბრკოლების გარეშე აძლევდა თანამეგობრობის წევრებს საკუთარ წყლებში ულიმიტო შესვლის უფლებას, აღნიშნულმა ქმედებამ თევზის რეწვის სფეროში ჩართული ბრიტანელების აღშფოთება და გაღიზიანება გამოიწვია. ბრიტანეთთან ერთად, გაწევრიანების სხვა აპლიკანტი სახელმწიფოებიდან ზეწოლის შედეგად ეს საკითხი მოგვიანებით თავიდან გადაიხედა.
საერთო თევზჭერის პოლიტიკისგან განსხვავებით, ევროპული თანამეგობრობის წევრები კატეგორიულად ეწინააღმდეგებოდნენ ევროპული გაერთიანების გაფართოების გამო საერთო სოფლის მეურნეობის პოლიტიკის გადახედვას. განსაკუთრებული დაპირისპირება გამოიწვია ბრიტანეთის თანამეგობრობის შაქარმა და ახალი ზელანდიის კარაქმა. ბრიტანეთი კატეგორიულად ეწინააღმდეგებოდა ბრიტანეთის თანამეგობრობის შაქრის ხელშეკრულების გადახედვას, რის მიხედვითაც უნდა მომხდარიყო ბრიტანეთის თანამეგობრობიდან შაქარზე იმპორტის შეზღუდვა. თავის მხრივ, საფრანგეთი არ თმობდა ფრანგი და მისი ყოფილი კოლონიების შაქრის მწარმოებლების ინტერესებს, რომლებიც სამართლებრივად გამყარებული იყო იაუნდეს კონვენციით. ვინაიდან იაუნდეს კონვენციაცა და ბრიტანეთის თანამეგობრობის შაქრის ხელშეკრულებაც ხელახალი მოლაპარაკებების პროცესში იყო, გადაწყდა, რომ 1974 წლამდე (მოლაპარაკებების დასრულებამდე) ორივე მხარე (ბრიტანეთი და საფრანგეთი) სტატუს ქვოს შეინარჩუნებდა.
უფრო პრობლემური საკითხი იყო ახალი ზელანდიის კარაქი. დიდი ბრიტანეთისა და ახალი ზელანდიის მოსახლეობის ნათესაური კავშირებისა და ფაშისტების წინააღმდეგ ახალი ზელანდიის მედგარი მხარდამჭერის გამო, ახალი ზელანდიის კარაქი პოლიტიკურად და სენტიმენტალურად მნიშვნელოვანი საკითხი იყო ბრიტანეთისთვის. დიდი ბრიტანეთის კარაქის ბაზრის 40% სწორედ ახალ ზელანდიას ეკავა. საფრანგეთს და ნიდერლანდებს სწორედ ამ ნაწილის ათვისების იმედი ჰქონდათ. ეს საკითხი პოლიტიკურად იმდენად სენსიტიური იყო, რომ ახალი ზელანდიის მთავრობასთან შეთანხმების გარეშე დიდი ბრიტანეთი ცალმხრივად არ აპირებდა რაიმე დათმობების გაკეთებას. საფრანგეთმა ისარგებლა საკითხისადმი დიდი ბრიტანეთის მოწყვლადობით და თავისი დათმობის სანაცვლოდ ბრიტანეთს შესთავაზა ევროპული თანამეგობრობის ბიუჯეტზე დათმობების განხორციელება. გაწევრიანების მოლაპარაკებების დასაწყისში ბრიტანეთის შეთავაზებით, ბიუჯეტში მისი შენატანი 1973 წელს იქნებოდა 3%, ხოლო 1977 წლამდე გაიზრდებოდა 15%-მდე. დიდმა ბრიტანეთმა მალევე გააცნობიერა, რომ საფრანგეთი თანახმა იქნებოდა, ახალი ზელანდიის კარაქი შესულიყო ევროპული თანამეგობრობის ბაზარზე მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ ბიუჯეტში ბრიტანეთის შენატანი 1973 წელს იქნებოდა 8,64% და თუ იგი 1977 წლისთვის გაიზრდებოდა 18,92%-მდე. ბრიტანეთი დათანხმდა ამ შეთავაზებას, რითაც ფაქტობრივად ბრიტანელი გადასახადების გადამხდელების ხარჯზე მოგვარდა ახალი ზელანდიის კარაქის მწარმოებელთა პრობლემა.
სამივე პრობლემის მოგვარების შემდეგ, 1971 წლის მაისის სამიტზე ბრიტანეთმა და საფრანგეთმა მიაღწიეს შეთანხმებას. საერთო სოფლის მეურნეობის პოლიტიკის ფინანსურად უზრუნველყოფის შემდეგ და გერმანიის მზარდი სიძლიერის ფონზე, პომპიდუ მოუთმენლად ელოდა დიდი ბრიტანეთის თანამეგობრობაში გაწევრიანებას. ჰეთმა და პომპიდუმ მოიწვიეს პრესკონფერენცია, რომელიც იმავე ოთახში გაიმართა, სადაც დე გოლმა თავის დროზე ორჯერ პომპეზურად განაცხადა უარი პრესის წინაშე ბრიტანეთის გაწევრიანებაზე. ბრიტანეთ-საფრანგეთის მოლაპარაკებების წარმატებით დასრულებით მოიხსნა ყველანაირი წინაღობა გაფართოების პროცესში. შესაბამისად, საგარეო საქმეთა მინისტრებმა გაწევრიანების მოლაპარაკებები წარმატებით დაასრულეს 1972 წლის იანვარში.
სხვა აპლიკანტები
ირლანდიაში ბევრი კითხვის ნიშანი ჰქონდა ნეიტრალიტეტის თემას. ირლანდიის მთავრობამ 1949 წელს უარი განაცხადა ნატოს წევრობაზე დიდი ბრიტანეთის მიერ ჩრდილოეთ ირლანდიის „ოკუპაციის“ გამო. ევროპული თანამეგობრობა არ იყო სამხედრო ორგანიზაცია, მაგრამ რომის ხელშეკრულების ერთ-ერთი ვალდებულება (‘ever closer union’ – „მუდმივად მჭიდრო კავშირი“) გულისხმობდა, რომ თანამეგობრობა მომავალში აუცილებლად განავითარებდა თავდაცვის პოლიტიკას. თუმცა, ირლანდიელები ასევე აცნობიერებდნენ, რომ ვინაიდან მათი ეკონომიკა მიბმული იყო ბრიტანეთის ეკონომიკას, ბრიტანეთის გაწევრიანების შემდეგ, მათთვის თანამეგობრობის გარეთ დარჩენა წამგებიანი იქნებოდა ეკონომიკურად. ასევე, თანამეგობრობა კარგი საშუალება იქნებოდა ირლანდიისთვის საზოგადოების მოდერნიზაციისა და ეკონომიკის ტრანსფორმაციის პროცესში. „ბრიუსელის ფულის“ ირლანდიელების ჯიბეებში შემოდინების პერსპექტივამ ევროპული თანამეგობრობა უფრო მიმზიდველი გახადა. პოლიტიკურადაც, ევროპულ თანამეგობრობაში ყოფნა მეტ სარგებელს მოუტანდა ქვეყანას, ვიდრე მუდმივად ბრიტანეთთან ასოცირება და მის ჩრდილ ქვეშ მოქმედება. ასე რომ, ირლანდიასთან მოლაპარაკებები შედარებით მარტივად წარიმართა. ერთადერთი სირთულე ირლანდიისთვის საერთო თევზჭერის პოლიტიკის საკითხები იყო, სადაც მან წარმატებით აიძულა თანამეგობრობის ქვეყნები გარკვეულ დათმობებზე წასულიყვნენ და შეეცვალათ პოლიტიკის გარკვეული დებულებები.
ნორვეგიაში ევროსკეპტიციზმი გაცილებით ძლიერი იყო, ვიდრე ირლანდიაში. მას შემდეგ, რაც ნორვეგიამ არც თუ დიდი ხნის წინ დამოუკიდებლობა მოიპოვა შვედეთისგან, ნორვეგიელები მაინცდამაინც პოზიტიურად არ იყვნენ განწყობილნი სახელმწიფოთა კავშირში გაწევრიანებისადმი, თუნდაც ეს ყოფილიყო ნებაყოფლობითი ქმედება. თუმცა, ირლანდიელების მსგავსად, ნორვეგია ევროპულ თანამეგობრობაში გარკვეულ ეკონომიკურ მოგებას ხედავდა. ამასთან, იმ კავშირში გაერთიანება, რომლის წევრიც არ იყო შვედეთი, ნორვეგიას მიანიჭებდა მეტ წონას ძველი იმპერიული სახელმწიფოსთან ურთიერთობისას. ამის მიუხედავად, თანამეგობრობისადმი ნეგატიური დამოკიდებულება გაცილებით ღრმა აღმოჩნდა იმისათვის, რომ ეროვნული იდენტობის გაძლიერების არგუმენტი დაეძლია. ნორვეგიელი ფერმერები შიშობდნენ, რომ საერთო სოფლის მეურნეობის პოლიტიკაში მონაწილეობით შეწყდებოდა სახელმწიფო სუბსიდიები, ნორვეგიელი კონსერვატები უფრთხოდნენ გაწევრიანების სოციალურ შედეგებს, თევზმჭერები კი საერთო თევზჭერის პოლიტიკისადმი ურყოფით დამოკიდებულებას ხმამაღლა აცხადებდნენ.
დანიაში პოზიციები ორად იყო გაყოფილი, თუმცა, გაწევრიანების ეკონომიკური არგუმენტები ამ ქვეყანაში ყველაზე ძლიერი აღმოჩნდა. დანიის ეკონომიკა მნიშვნელოვნად იყო დაკავშირებული ბრიტანეთის ეკონომიკას, რომელიც ბრიტანეთის გაწევრიანების შემდეგ დაიკარგებოდა. დანიისთვის ამ დანაკარგის ალტერნატივა არ არსებობდა. ამასთანავე, თანამეგობრობაში გაერთიანებით, დანიისთვის მთლიანად იხსნებოდა გერმანიის ბაზარი. თუმცა, ბევრის მეხსიერებაში ჯერ კიდევ არსებობდა მეორე მსოფლიო ომის წლები და გერმანული საფრთხე, ამიტომ ბევრი დანიელი ეწინააღმდეგებოდა გერმანიასთან მჭიდო თანამშრომლობას. 1971 წლის ოქტომბერში დანიაში შეიცვალა მთავრობა და ხელისუფლებაში მოვიდნენ ევროსკეპტიკურად განწყობილი სოციალ-დემოკრატები და თავიდანვე დაიკავეს ხისტი პოზიცია რამდენიმე საკითხთან დაკავშირებით, მათ შორის, საერთო თევზჭერის პოლიტიკაზე (ეს საკითხი მეტ მნიშვნელობას წარმოადგენდა დანიისთვის იმის გამო, რომ იგი აკონტროლებდა გრენლანდიასა და ფარერების კუნძულებს).
1972 წლის რეფერენდუმები
1972 წელს ოთხ ქვეყანაში ჩატარდა რეფერენდუმები: დანიაში, ირლანდიაში, ნორვეგიასა და საფრანგეთში. ყველასთვის მოულედნელი იყო პომპიდუს მიერ საფრანგეთში რეფერენდუმის ჩატარება. ფრანგული კანონმდებლობის მიხედვით, გაწევრიანების შეთანხმებების დამტკიცება პარლამენტსაც შეეძლო. თუმცა, პომპიდუს პიროვნული და პოლიტიკური მოტივები ამოძრავებდა. პიროვნულად, მას იმედი ჰქონდა, რომ წარმატებული რეფერენდუმი დაამტკიცებდა საფრანგეთის ერთგულებას ევროპული თანამეგობრობის მიმართ და საკუთარ ევროპულ ავტორიტეტსაც გაიზრდიდა. პოლიტიკურად, მას სურდა, განხეთქილება შეეტანა თავის პოლიტიკურ ოპონენტებში – წარმატებული რეფერენდუმით გაიმყარებდა თავის პოზიციებს და დაასუსტებდა მის ოპონენტებს (ძირითადად კომუნისტებს და გოლისტებს). თუმცა, მან გაითვალისწინა დე გოლის პრეცენდენტი და რეფერენდუმის შედეგები საკუთარ პოლიტიკურ პასუხისმგებლობას არ დაუკავშირა. რეფერენდუმზე მოსახლეობის 60% გამოცხადდა, რომელთა 61%-მაც ევროპული თანამეგობრობის გაფართოებას დაუჭირა მხარი.
საფრანგეთის რეფერენდუმი მალე მიეცა დავიწყებას. თუმცა, მას დიდი გამოხმაურება მოჰყვა დიდ ბრიტანეთში. ჰეთი და ვილსონი თავიანთ საარჩევნო კამპანიისას არ განიხილავდნენ რეფერენდუმებს ევროპული თანამეგობრობის საკითხებზე იმ მიზეზით, რომ ბრიტანეთის საპარლამენტო სუვერენიტეტის პრინციპი არ დაერღვიათ (ბრიტანეთში ქვეყნის მასშტაბით რეფერენდუმი ჯერ არ ჩატარებულა). თუმცა, ევროსკეპტიკების გულის მოსაგებად და პოლიტიკური დივიდენდების დასაწერად ვილსონმა განაცხადა, რომ თუ ხელისუფლებაში მოვიდოდა, იგი აუცილებლად გადახედავდა ბრიტანეთის გაწევრიანების პირობებს და ჩაატარებდა რეფერენდუმს წევრობასთან დაკავშირებით.
ირლანდიაში გაწევრიანების საკითხი კითხვის ნიშნის ქვეშ არ დამდგარა. ორმა ყველაზე დიდმა პოლიტიკურმა პარტიამ რეფერენდუმისთვის თანხმობის კამპანია აწარმოა, მხოლოდ მცირერიცხოვანი ლეიბორისტული პარტია იყო წინააღმდეგი. მოსახლეობაც კარგად აცნობიერებდა თანამეგობრობის ეკონომიკურ სარგებელს. შედეგებიც შესაბამისი იყო: მაისის რეფერენდუმზე მოსული 77% მოსახლეობის 83%-მა თანხმობა განაცხადა.
ოქტომბერში ნორვეგიაში ჩატარებულ რეფერენდუმზე საპირისპირო შედეგები დაფიქსირდა. 78%-იანი აქტივობის 54%-მა უარი განაცხადა გაწევრიანებაზე. ნეგატიური დამოკიდებულება განსაკუთრებით ჰქონდათ სოფლის მეურნეობის და თევზის რეწვის წარმომადგენლებს. ნორვეგიის პრემიერ-მინისტრი, რომლისთვისაც ეს ასევე ნდობის გამოცხადების რეფერენდუმთანაც ასოცირდებოდა, გადადგა შედეგების გამოცხადების შემდეგ (ის აღმოჩნდა პირველი ნორვეგიელი პოლიტიკოსი, რომელიც ევროპული თანამეგობრობის საქმეებს „შეეწირა“).
ნორვეგიული რეფერენდუმის გავლენის საფრთხის მიუხედავად, დანიელთა 63% პროცენტმა მხარი დაუჭირა გაწევრიანებას (აქტივობა 90% იყო).
პოლიტიკის მიმართულებების განვითარება
1970-იანი წლების შუა პერიოდში არსებული დაძაბული ვითარების მიუხედავად, ბევრი წარმატებული ნაბიჯი გადაიდგა პოლიტიკის სხვადასხვა მიმართულებით, მათ შორის, რეგიონული პოლიტიკის, სოციალური პოლიტიკის, გარემოს დაცვის პოლიტიკისა და საგარეო დახმარების სფეროებში.
ეკონომიკური და მონეტარული კავშირი
1973 წელს გერმანიაში დოლარის ინტენსიურად და დიდი რაოდენობით შემოდინება კიდევ ერთხელ განხორციელდა, რამაც 1971 და 1972 წლების მსგავსი მონეტარული კრიზისი გამოიწვია. გარდა ამისა, ნავთობზე ფასების უეცარი და მკვეთრად აწევისა და ბრეტონ-ვუდსის სისტემის ჩამოშლის შედეგად ევროპაში მძვინვარებდა ინფლაცია, მზარდი უმუშევრობა და სავაჭრო დეფიციტები. ამან საბოლოოდ დაუსვა წერტილი ეკონომიკური და მონეტარული კავშირის შექმნის გეგმებს და ეტაპებს. 1974 წლის დეკემბრის პარიზის სამიტზე ევროპული თანამეგობრობის ლიდერებმა ოფიციალურად აღიარეს, რომ პატივს სცემდნენ და ერთგულნი რჩებოდნენ ეკონომიკური და მონეტარული კავშირის, თუმცა, საშინაო და საგარეო სირთულეების გამო შეუძლებელი იყო უახლოეს მომავალში მისი მიღწევა.
ბრიტანეთის გაერთიანების პირობებზე ხელახლა მოლაპარაკებები და რეფერენდუმი
როგორც უკვე აღინიშნა, ვილსონი 1974 წელს დაბრუნდა ბრიტანეთის ხელისუფლებაში და მოითხოვნა ბრიტანეთის გაწევრიანების პირობების გადახედვა. მინისტრთა საბჭოს სხდომაზე აღნიშნული პირობა 1974 წლის აპრილში ბრიტანეთის საგარეო საქმეთა მინისტრმა ჯეიმს კალაგენმა დააყენა. ბრიტანეთის მოთხოვნების უმეტესობა ფინანსური ხასიათის იყო: დიდ ბრიტანეთს უნდოდა ნაკლები წვლილი შეეტანა ევროპული თანამეგობრობის ბიუჯეტში და მისგან მიეღო მეტი, ძირითადად რეგიონული განვითარების ფონდის საშუალებით. წევრი სახელმწიფოების საგარეო საქმეთა მინისტრები იზიარებდნენ ბრიტანეთის არგუმენტაციას, თუმცა, თავი შეიკავეს მისი დაკმაყოფილებისგან ბრიტანეთის ხისტი და დიქტატორული სტრატეგიის გამო.
წინა მოლაპარაკებების მსგავსად, ნათელი იყო, რომ წარმატების მისაღწევად საფრანგეთის პოზიციას გადამწყვეტი მნიშვნელობა ჰქონდა. პრობლემის მნიშვნელობიდან გამომდინარე, იგი შეიძლებოდა მხოლოდ სამიტის დონეზე მოგვარებულიყო. გერმანიის კანცლერმა შმიდტმა ვილსონსა და ჟისკარდს შორის შუამავლის როლი იტვირთა. მან 1974 წლის დეკემბრის სამიტის წინა დღეს სადილზე მიიწვია ვილსონი და ჟისკარდი, სადაც ლიდერებს საშუალება მიეცათ თავიანთი არგუმენტები ერთმანეთისთვის გაეზიარებინათ.
პარიზში მიღებული შეთანხმება რეგიონული განვითარების ფონდის ზომისა და ფინანსების განაწილების შესახებ მისაღები იყო ვილსონისთვის. ბრიტანეთის მიერ ბიუჯეტში შესატანი ფინანსების საკითხზე კი მინისტრთა საბჭომ კომისიას მისი შესწავლა და აღნიშნული პრობლემის „მაკორექტირებელი მექანიზმის“ შემუშავება დაავალა. კომისიამ 1975 წლის იანვარში გამოაქვეყნა თავისი ანგარიში. ბრიტანეთისთვის ანაზღაურების რაოდენობის საკითხზე სამიტის განმავლობაში ბოლო წუთამდე მიმდინარეობდა ვაჭრობა. საბოლოო ჯამში, დუბლინის სამიტზე შეთანხმდნენ ვილსონისთვის საკმარის ოდენობაზე იმისათვის, რომ მას ბრიტანეთში რეფერენდუმზე წარმატებას მიეღწია.
დიდ ბრიტანეთში რეფერენდუმში ორივე დიდი პარტია და ბიზნესის წარმომადგენლები აქტიურად უჭერდნენ მხარს „დიახ“ კამპანიას, ანუ ბრიტანეთის ევროპულ თანამეგობრობაში დარჩენას. მოსახლეობის 64%-დან 67%-მა დადებითი პასუხი დააფიქსირა. ამის მიუხედავად, პოლიტიკურ პარტიებში მაინც მძლავრად იყვნენ ევროპულ თანამეგობრობაში გაწევრიანების ოპონენტები. ტეტჩერი, რომელიც ამ წლებში კონსერვატების ახალი ლიდერად მოგვევლინა, ნათლად განასახიერებდა ამ ნეგატივიზმს. მისთვის ევროპული თანამეგობრობა მისაღები იყო ეკონომიკურად, მაგრამ არა პოლიტიკურად. ანუ ის მხარს უჭერდა ეკონომიკურ ინტეგრაციასა და ინტერგავერნმენტალიზმს და ეწინააღმდეგებოდა პოლიტიკურ ინტეგრაციასა და სუპრანაციონალიზმს.
ბრიტანეთის გაწევრიანებამ მნიშვნელოვანი დაღი დაასვლა ევროპულ თანამეგობრობას. ამ პროცესმა დღის წესრიგში დააყენა ახალი ენის, ადმინისტრაციული კულტურის, ოფიციალური პირებისა და ხშირ შემთხვევაში საკმაოდ ევროსკეპტიკური პოზიციების ადაპაციისა და გათვალისწინების სირთულეები. რეფერენდუმის შემდეგ ვილსონმა ცნობილი განცხადება გააკეთა, რომლის მიხედვითაც ბრიტანეთმა ისტორიული გადაწყვეტილება მიიღო და დგებოდა დრო, როდესაც დიდი ბრიტანეთი აქტიურად დაუჭერდა მხარს თანამეგობრობის ფართო ინტერესებს და წევრი სახელმწიფოების ერთიანობას. თუმცა, ეს ცარიელი სიტყვები იყო. არც მაშინ და არც მის შემდეგ არ ჩანდა თანამეგობრობის ახალი, ანგლო-ფრანგული ან ანგლო-ფრანგულ-გერმანული თანამშრომლობითი ღერძი, რომელიც ევროპული ინტეგრაციის მამოძრავებელი ძალა იქნებოდა.
ფრანგულ-გერმანული ურთიერთობები
1974 წლის მაისში პომპიდუს გარდაცვალების შემდეგ დანიშნულ საპრეზიდენტო არჩევნებში ჟისკარდმა გაიმარჯვა. ამავე პერიოდში ბრანდტის მოულედნელი გადადგომის შემდეგ გერმანიის ხელისუფლებაში მოდის შმიდტი. პოლიტიკური ლიდერების შეცვლით გაჩნდა გერმანია-საფრანგეთს შორის ახალი ურთიერთობების შესაძლებლობა, რომლებიც 1970-იანი წლების დასაწყისისთვის შესამჩნევად დაიძაბა.
ჟისკარდი არ იყო არც ხისტი ინტერგავერნმენტალისტი და არც ენთუზიასტი სუპრანაციონალისტი. იგი მოდერატორი კონსერვატი იყო და ევროპული თანამეგობრობა მიაჩნდა ინტელექტუალურად საინტერესოდ, ეკონომიკურად მნიშვნელოვნად და პოლიტიკურად თავსებადად. მისი ინსტიტუციური პირმშოს – ევროპული საბჭოს ინსტიტუციონალიზებით აშკარად შეიცვალა ძალთა ბალანსი ინტერგავერნმენტალიზმის სასარგებლოდ, ამიტომ მის დასაბალანსებლად იგი თანახმა იყო მინისტრთა საბჭოში კვალიფიციური უმრავლესობით ყოფილიყო კენჭისყრა და პარლამენტი არჩეულიყო პირდაპირი წესით. თუმცა, იგი სიფრთხილით ეკიდებოდა ასეთი რბილი დამოკიდებულების ხმამაღლა გამოხატვას – მან ხომ მეორე ტურში სულ რაღაც 51%-ით დაამარცხა თავისი ოპონენტი და საფრანგეთის პარლამენტში ჯერ კიდევ გოლისტებს ჰქონდათ უმრავლესობა.
ჟისკარდისგან განსხვავებით, შმიდტს შიდა პოლიტიკური დაძაბულობა არ ჰქონია. იგი 1970-იანი წლების ბოლოს ძირითადად ანტიტერორისტული კამპანიებით იყო დაკავებული. ამასთან, მიიჩნევდა რა აშშ-ს უპასუხისმგებლო გლობალურ ლიდერად, იგი უფრო მეტად აფასებდა გერმანიისთვის ევროპული ინტეგრაციის ეკონომიკური სარგებლის მნიშვნელობას. თუმცა, თავად ამ პროცესის პერსპექტივებისადმი დიდი ენთუზიაზმით არ იყო შეპყრობილი. იგი აქტიურად ურთიერთობდა ჟისკარდთან და ძირითადში იზიარებდა მისი ფრანგი პარტნიორის შეხედულებებს ევროპულ თანამეგობრობასთან დაკავშირებით.
ინსტიტუციური განვითარებები
1970-იანი წლების ერთ-ერთი ყველაზე მნიშვნელოვანი ინსტიტუციური ნოვაცია, რომელიც ჟისკარდისა და შმიდტის სახელებთან ასოცირდება, იყო ევროპული საბჭო, რომელიც ევროპული თანამეგობრობისთვის ზოგად სტრატეგიულ მიმართულებებს ადგენდა. სამიტების გამოცდილება ადრე პერიოდშიც არსებობდა, მაგრამ პირველად მოხდა მისი ინსტიტუციონალიზაცია. მას შემდეგ, რაც თანამეგობრობის მიერ დაფარული საკითხების რაოდენობა და მნიშვნელობა საგრძნობლად გაიზარდა, აუცილებელი იყო გადამწყვეტ საკითხებზე (მაგალითად, გაფართოება და ეკონომიკური და მონეტარული კავშირი) სახელმწიფოს ლიდერების (და არა მთავრობის რიგითი მინისტრების) პოლიტიკური გადაწყვეტილებების მიღება. ასევე, მას შემდეგ, რაც წევრ სახელმწიფოებს შორის ევროპული პოლიტიკური თანამშრომლობის მექანიზმის ფარგლებში საგარეო პოლიტიკების კოორდინაციის პროცესის სიმჭიდროვედ და ინტენსივობამ იმატა, სახელმწიფოს ლიდერების რეგულარული შეხვედრები უკვე საციცოხლოდ აუცილებელი გახდა. შესაბამისად, 1973 წლის ოქტობრის კოპენჰაგენის შეხვედრაზე გადაწყდა, რომ შიდა ან საერთაშორისო არენაზე მიმდინარე სიტუაციის საჭიროების შემთხვევაში, გაერთიანებული ევროპის მშენებლობისთვის გაიდლაინებისა და ახალი ბიძგის მისაცემად სახელმწიფოს ლიდერები შეხვდებოდნენ უფრო მეტი სიხშირით, ვიდრე აქამდე. კოპენჰაგენის კომუნიკეს მიხედვით, მინისტრთა საბჭოს თავმჯდომარე ქვეყანა იქნებოდა პასუხისმგებელი სახელმწიფოს ლიდერების შეხვედრის ორგანიზებასა და მომზადებაში.
საფრანგეთმა (როგორც მინისტრთა საბჭოს თავმჯდომარე ქვეყანამ) 1974 წლის დეკემბერში მიიღო სამიტი, რომლის დროსაც გადაწყდა, რომ წევრი სახელმწიფოს ლიდერები საგარეო საქმეთა მინისტრებთან ერთად წელიწადში 3ჯერ შეიკრიბებოდნენ ევროპული საბჭოს სახელწოდების ფორმატით. ამავე სამიტზე შეთანხმდნენ, რომ აღარ იქნებოდა ევროპული თანამეგობრობის საკითხებსა და ევროპული პოლიტიკური თანამშრომლობის საკითხების თემატური დაყოფა/განსხვავებადობა. შედეგად, გენერალური ურთიერთობების საბჭოს ფარგლებში საგარეო საქმეთა მინისტრებს მიეცათ საშუალება თანამეგობრობის თემების გარდა დისკუსია ეწარმოებინათ საგარეო პოლიტიკის საკითხებზეც. ამასთან, წევრი სახელმწიფოს ლიდერების გადაწყვეტილებით, იმისათვის, რომ მინისტრთა საბჭოს სხდომებზე მხოლოდ მნიშვნელოვანი პოლიტიკური პრობლემების გადაჭრაზე მოეხდინათ ფოკუსირება, მეტი უფლებამოსილება და დატვირთვა მიენიჭათ მუდმივ წარმომადგენლობებსა და წარმომადგენლებს.
პატარა ქვეყნების დასამშვიდებლად ჟისკარდი დათანხმდა, რომ ევროპული საბჭო არ იქნებოდა ფორმალური გადაწყვეტილების მიმღები და რომ პატივს სცემდა ევროპული თანამეგობრობის სისტემაში კომისიის როლს.
პარიზში მიღებული გადაწყვეტილებები ევროპული საბჭოს ჩამოყალიბების, თანამეგობრობის საქმეებში ევროპული პოლიტიკური თანამშრომლობის ინკორპორირებით, წევრი სახელმწიფოების მუდმივი წარმომადგენლობებისა და მინისტრთა საბჭოს თავმჯდომარეობის გაძლიერებით მნიშნელოვნად შეირყა ძალთა ბალანსი ინტერგავერნმენტალიზმის სასარგებლოდ. ამის დასაბალანსებლად პარიზში შეთანხმდნენ, რომ მოხდებოდა პარლამენტის პირდაპირი არჩევნები (პრაქტიკაში ეს შესაძლებელი იქნებოდა 1978 წელს და მოგვიანებით). ასევე, დანიელებისა და ბრიტანელების თავშეკავების მიუხედავად, თანამეგობრობის სამართალწარმოების პროცესში პარლამენტს მიენიჭა მეტი უფლებები, ვიდრე ჰქონდა ამ პერიოდამდე, და მიეცა უფლება, თავმჯდომარე ქვეყანასთან ერთად, ჩართული ყოფილიყო ევროპული პოლიტიკური თანამშრომლობის პროცესებში. საბოლოო ჯამში, შეიძლება ითქვას, რომ პარიზის სამიტი პროდუქტიული და წარმატებული იყო როგორც ინტერგავერნმენტალიზმისთვის, ასევე სუპრანაციონალიზმისთვის.
პარლამენტის პირდაპირი არჩევაზე შეთანხმების მიუხედავად, მოგვიანებით დაძაბული მოლაპარაკებები მიმდინარეობდა პარლამენტის შემადგენლობისა და პირველი არჩევნების თარიღთან დაკავშირებით. პატარა ქვეყნები მეტად იყვნენ წარმოდგენილები პარლამენტში, ვიდრე დიდი სახელმწიფოები, რის გამოსასწორებლადაც ჟისკარდს სურდა პარლამენტარების რაოდენობის გაზრდა დიდი ქვეყნების სასარგებლოდ. თუმცა, ამას კატეგორიულად ეწინააღმდეგებოდნენ პატარა სახელმწიფოები. ამასთან, დიდი ბრიტანეთი ითხოვდა მისთვის ადგილების გაზრდას, რომ შოტლანდია ირლანდიასა და დანიასთან შედარებით ნაკლებ არ ყოფილიყო წარმოდგენილი (ეს უფრო პოლიტიკური მოთხოვნა იყო, ვინაიდან შოტლანდიური ნაციონალიზმი ამ პერიოდში აღმავლობის გზაზე იყო და ლონდონს არ სჭირდებოდა დამატებითი პრობლემები). 1976 წლის აპრილის ლუქსემბურგის სამიტზე განსაკუთრებით დაიძაბა ამ მხრივ მოლაპარაკებები. არცერთი მხარე დათმობაზე წასვლას არ აპირებდა. მხოლოდ 1976 წლის ივლისის სამიტზე მოხერხდა შეთანხმების მიღწევა. მაგრამ ამ პერიოდისთვის უკვე შეუძლებელი იყო 1978 წლისთვის დაეგეგმათ არჩევნები, ამიტომ მისი ჩატარება 1979 წლის ივნისში გადაწყდა.
სირთულე შეიქმნა არჩევნების კონკრეტულ თარიღთან დაკავშირებითაც. ზოგ ქვეყანას ხუთშაბათს სურდა, ზოგს კვირას. საბოლოოდ შეთანხმდნენ, რომ არჩევნები ჩატარდებოდა ხუთშაბათიდან კვირის ჩათვლით დღეებში და არ დაიწყებოდა დათვლის პროცედურა, სანამ კვირა დღის ბოლოს საბოლოო ბიულეტენი არ ჩავარდებოდა ყუთში.
ასეთ ინტენსიურ და რთულ მოლაპარაკებებს შეეწირა პარლამენტისთვის საკანონმდებლო ფუნქციების გაძლიერების იდეაც. იგი გარკვეული პერიოდით დავიწყებას მიეცა. ამის მსგავსად, წევრმა სახელმწიფოებმა ვერ შეძლეს მეორე მნიშვნელოვანი რეფორმის – კვალიფიციური უმრავლესობით კენჭისყრის მეტად გამოყენების – განხორციელება. პრაქტიკაში ლუქსემბურგის კომპრომისი მყარად იყო დაცული მინისტრთა საბჭოში.
სუპრანაციონალიზმისთვის კიდევ ერთი დარტყმა იყო ჟისკარდისა და შმიდტის დამოკიდებულება კომისიისადმი. თითქმის ყველა კანცლერის მსგავსად მანამდეც და მის შემდეგაც (კონრად ადენაუერისა და ჰელმუტ კოლის გარდა), შმიდტი არ იყო დაინტერესებული კომისიის სიძლიერით და არც მის პრეზიდენტად და არც რიგით თანამშრომლად არ აგზავნიდა ხოლმე მაღალი თანამდებობის და რეპუტაციის პირებს. არც ფრანგები გამოირჩეოდნენ კომისიისადმი განსაკუთრებული ინტერესით, თუმცა, ყოველთვის ცდილობდნენ, ბევრი ფრანგი ყოფილიყო კომისიის მაღალ თანამდებობებზე. შესაბამისად, საფრანგეთისგან და გერმანიისგან მნიშნელოვანი პოლიტიკური მხარდაჭერის გარეშე, შეუძლებელი იყო კომისიის მიერ თანამეგობრობის საქმეებში და მის განვითარებაში ლიდერის ფუნქციის შესრულება.
მნიშვნელოვანი ზიანის გარდა, კომისიისთვის ევროპული საბჭოს შექმნას ერთი დადებითი შედეგიც ჰქონდა, მიიჩნევდა რა მას ორგანოს, რომელიც გადამწყვეტ მომენტებში მნიშვნელოვან პოლიტიკურ გადაწყვეტილებებს იღებდა და ევროპული თანამეგობრობა მიჰყავდა სწორი მიმართულებით. სწორედ მსგავსი პოზიტიური პოზიცია დააფიქსირა 1975 წლის თებერვალში კომისიის პრეზიდენტმა ორტოლიმ პარლამენტის წინაშე გამოსვლისას. თუმცა, ვინაიდან ევროპული საბჭოს სხდომებს კომისიის პრეზიდენტი არ/ვერ ესწრებოდა, მისივე აზრით, შეუძლებელი იყო ევროპული საბჭოს ამ პოზიტიური პოტენციალის ბოლომდე გამოყენება.
გზა ერთიან ევროპულ აქტამდე
ცვლილებების დასაწყისი
1970-იანი წლების ბოლოსთვის გაჩნდა იმედი, რომ მოხდებოდა ევროპული ინტეგრაციული პროცესების განახლება. 1978 წელს კომისიამ წარადგინა თავისი ანგარიში, სადაც აღნიშნავდა, რომ საერთო ჯამში ეკონომიკური მდგომარეობა დამაიმედებელი იყო და რომ ევროპული თანამეგობრობა ნელ-ნელა იწყებდა კრიზისიდან გამოსვლას. 1980 წლამდე (ანუ ნავთობის მეორე კრიზისისგან გამოწვეულ ხელახალ რეცესიამდე) პოლიტიკური ინტეგრაციის პერსპექტივაც საკმაოდ რეალური იყო. 1977 წელს კომისიის პრეზიდენტი გახდა მაღალჩინოსანი ბრიტანელი პოლიტიკოსი როი ჯენკინსი, რომელმაც ახალი სიცოცხლე და აქტივიზმი შემატა ბრიუსელის ბიუროკრატიას. საფრანგეთის პრეზიდენტის ვალერი ჟისკარდ დ’ესტენისა (რომლის პრემიერ-მინისტრი კომისიის ვიცე-პრეზიდენტი რეიმონდ ბარი იყო) და გერმანიის კანცლერის ჰელმუტ შმიდტისგანაც გაჩნდა პოლიტიკური მხარდაჭერისა და თანამეგობრობით დაინტერესის დამაიმედებელი პერსპექტივები.
ევროპული ინტეგრაციის განახლების სიმბოლური მაგალითები თანამეგობრობაში საბერძნეთის გაწევრიანება, 1979 წლის პარლამენტის პირდაპირი არჩევნები და ევროპული მონეტარული სისტემა გახდა.
საბერძნეთის გაწევრიანება
საბერძნეთი 1974 წლის ივლისში კვლავ დემოკრატიული სახელმწიფო გახდა. სამხედრო დიქტატორი პოლკოვნიკის რეჟიმის დამხობის შემდეგ, ხელისუფლებაში მოვიდა მემარჯვენე-ცენტრისტული მთავრობა ყოფილი პრემიერ-მინისტრისა და პატივსაცემი პოლიტიკოსის კონსტანტინე კარამანლისის ხელმძღვანელობით. ამერიკის შეერთებული შტატები თავის დროზე მხარს უჭერდა დიქტატორს, ისევე, როგორც, თურქეთს კვიპროსის კონფლიქტის დროს, რის გამოც კარამანლისმა საბერძნეთი დაუყოვნებლიბ გამოიყვანა ნატოს სამხედრო მეთაურობიდან. ამის პარალელურად კი აქტიურად დაიწყო ევროპულ თანამეგობრობაში საბერძნეთის სწრაფ გაწევრიანებაზე ზრუნვა. მის მიერ წარმოებული საგარეო ურთიერთობების გამო, კარამანლისმა 1974 წლის არჩევნებში გამარჯვება იზეიმა.
ამ პერიოდში საბერძნეთი ძალიან ღარიბი იყო. ერთ სულ მოსახლეზე შემოსავალი ევროპული თანამეგობრობის იმავე მაჩვენებლების 25%-ს შეადგენდა. შესაბამისად, კარამანლისი თანამეგობრობაში გაწევრიანებით იმედოვნებდა, რომ მოახდენდა საერთაშორისო დონეზე რეპუტაციის რეაბილიტაციას, პოლიტიკურ სტაბილურობის შენარჩუნებასა და ეკონომიკის მოდერნიზაციას. საბერძნეთს თურქეთთან დიდხნიანი მტრობა აკავშირებდა, რომელიც 1974 წელს თითქმის ხელახალ ომში გადაიზარდა. ამიტომ, კარამანლისი ფიქრობდა, რომ თანამეგობრობა გააძლიერებდა თურქეთის წინააღმდეგ საბერძნეთის უსაფრთხოებას.
ამის მიუხედავად, საბერძნეთში თანამეგობრობაში გაწევრიანებას ბევრი ოპონენტიც ჰყავდა. ძირითადად, ეს იყო ახლადშექმნილი პოლიტიკური პარტია პანჰელენური სოციალისტური მოძრაობა ანდრეას პაპანდრეუს მეთაურობით. პაპანდრეუს ევროპული თანამეგობრობა ნატოს პოლიტიკურ მიმართულებად და კაპიტალიზმის ექსპლუატაციის ინსტრუმენტად მიაჩნდა.
საბერძნეთმა გაწევრიანების აპლიკაცია 1975 წელს შეიტანა. წევრი სახელმწიფოები პოზიტიურად შეხვდნენ ამ სვლას. თუმცა, კომისია სიფრთხილით მოეკიდა საბერძნეთის გაწევრიანების საკითხს. 1976 წლის იანვრის ანგარიშში მან აღნიშნა, რომ იგი მიესალმება საბერძნეთის გაწევრიანების პერსპექტივას, მაგრამ არსებულ ასოციაციის ხელშეკრულებებში ხედავს მნიშვნელოვან სირთულეებს სოფლის მეურნეობის, კონკურენციის პოლიტიკის და სახელმწიფოს დახმარების (სუბსიდიების) მიმართულებით. ამასთან, გაითვალისწინა რა საბერძნეთის სიღარიბე და მისი გაწევრიანებით გამოწვეული პრობლემები ევროპული თანამეგობრობა-თურქეთის ურთიერთობებში, კომისიამ გრძელვადიანი გაწევრიანებისწინა პერიოდი ითხოვა. ფაქტობრივად, ეს იყო საბერძნეთისთვის ზრდილობიანად, დიპლომატიურად თქმა იმისა, რომ იგი თანამეგობრობაში გაწევრიანებისთვის ჯერ მზად არ იყო.
კომისიის ანგარიშზე საბერძნეთის მთავრობამ ნეგატიური პოზიცია დააფიქსირა. მსგავსად მოიქცა მინისტრთა საბჭოც. გერმანიის საგარეო საქმეთა მინისტრი ჰანს-დიტრიჰ გენშერი ამ ნეგატივიზმის კარგი გამოხატულება გახლდათ. მან თავის ემოციურ (და არა კარგად აწონ-დაწონილ) გამოსვლაში განაცხადა, რომ საბერძნეთი სულ ახლახანს დაუბრუნდა დემოკრატიულ საწყისებს და რომ იგი მომავალში სვლას ევროპული ერების თანამეგობრობასთან ერთად გააგრძელებდა. საბერძნეთმა კარგად გამოიყენა ეს სენტიმენტები და 1976 წლის ივლისში დაიწყო გაწევრიანების მოლაპარაკებები. თუმცა, მოლაპარაკებები ნელა მიმდინარეობდა, რაც, უპირველეს ყოვლისა, ეკონომიკური მდგომარეობის შესახებ ათენის მხრიდან არაადექვატური ინფორმაციის გამო იყო გამოწვეული. ამასთან ერთად, პორტუგალიისა და ესპანეთის მხრიდან გაწევრიანების სურვილის გამოთქმის შემდეგ, მინისტრთა საბჭოს დამოკიდებულება საბერძნეთის მიმართ მნიშვნელოვნად შეიცვალა. აქამდე თუ მინისტრთა საბჭო ნაკლებ ყურადღებას აქცევდა საბერძნეთის გაწევრიანების გავლენას თანამეგობრობის ეკონომიკურ მდგომარეობაზე, ამჯერად მან კარგად დაინახა და შეაფასა ხმელთაშუაზღვისპირეთის მიმართულებით გაფართოების პოტენციური ნეგატიური შედეგები.
კარამანლის ეშინოდა, რომ თანამეგობრობას შეიძლება საბერძნეთთან მოლაპარაკებები და მისი შედეგები პორტუგალიისა და ესპანეთის აპლიკაციებთან ერთად განეხილა. ამიტომ მან ლიდერებს შეახსენა 1961 წლის ასოციაციის ხელშეკრულება, რომელშიც საბერძნეთის გაწევრიანება 1984 წლისთვის უნდა მომხდარიყო. მისი აზრით, ეს იყო იმის მტკიცებულება, რომ საბერძნეთთან მოლაპარაკებები დამოუკიდებლად, ხმელთაშუაზღვისპირეთის კონტექსტის გარეშე უნდა წარმართულიყო. მისი არგუმენტის გასამყარებლად მან 1978 წელს ევროპული თანამეგობრობის წევრი სახელმწიფოების დედაქალაქებში ვიზიტები მოაწყო. ვინაიდან ესპანეთის შესაძლო გაწევრიანებით საფრანგეთი ყველაზე მეტად ფრთხილი იყო (ვინაიდან ესპანეთსაც ერთ-ერთი ყველაზე დიდი სოფლის მეურნეობის სექტორი აქვს), ჟისკარდის პოზიცია საბერძნეთის აპლიკაციის დამოუკიდებლად განხილვასთან დაკავშირებით გადამწყვეტი იყო. ასევე, ჟისკარდზე დამატებითი ზეგავლენისთვის კარამანლისმა გამოიყენა თავისი კავშირები იმ პერიოდიდან, როდესაც იგი საბერძნეთში დიქტატორული რეჟიმის დროს პარიზში დევნილობაში ცხოვრობდა და წარმატებით მოხსნა საფრანგეთის მხრიდან ყველა ბარიერი. ჟისკარდმა იგი თბილად მიიღო და 1978 წლის თებერვალში მინისტრთა საბჭოს მოუწოდა საბერძნეთი 1980 წლისთვის თანამეგობრობაში მიეღოთ.
მნიშნელოვანი ბარიერების არარსებობის გამო, გაწევრიანების მოლაპარაკებები სწრაფად წარიმართა და 1979 წლის მაისში ათენში გაწევრიანების ხელშეკრულებით დასრულდა. ეს იყო კარამანლისის ნიჭისა და უნარების ნამდვილი გამარჯვება. რატიფიკაციის პროცესიც სირთულეების გარეშე დასრულდა და 1981 წლის იანვარში საბერძნეთი ევროპული თანამეგობრობის წევრი გახდა.
ევროპული პარლამენტის პირდაპირი არჩევნები
1979 წლის ივნისის პირველ პირდაპირ არჩევნებს განსაკუთრებული შედეგები არ მოუტანია, კანდიდატების შერჩევისა და კამპანიის წარმოების პროცესში გადამწყვეტი როლი ეროვნულ პოლიტიკურ პარტიებს ეკავათ. ბევრი მოქალაქე ამ არჩევნებში უბრალოდ მთავრობისთვის ნდობის გამოცხადებასთან დაკავშირებულ რეფერენდუმს ხედავდა. არჩევნებში მოქალაქეთა 63%-მა მიიღო მონაწილეობა. პარლამენტში ყველაზე დიდი რაოდენობა სოციალისტების ჯგუფმა (113 ადგილი, 27,5%) აიღო, შემდეგი დიდი ჯგუფი კი ევროპული სახალხო პარტია იყო (110 ადგილი, 26,8%). ევროპარლამენტარების დიდი უმრავლესობა მხარს უჭერდა ევროპულ ინტეგრაციას. პარლამენტის წევრთა 10%-ს ამავე დროს ეროვნული პარლამენტის მანდატიც ჰქონდათ (ე.წ. „ორმაგი მანდატი“), რაც ხშირად ხელს უშლიდა მათ იმაში, რომ სათანადოდ შეესრულებინათ თავიანთი მოვალეობები ევროპულ პარლამენტში. თუმცა, ამის დადებითი მხარე ის იყო, რომ შენარჩუნებული იყო კავშირი ეროვნულ და ევროპულ პარლამენტებს შორის.
ევროპული მონეტარული სისტემა
ევროპული მონეტარული სისტემა (ემს) 1970-იანი წლების ბოლოს თანამეგობრობის რენესანსის კიდევ ერთი სიმბოლურ მაგალითს წარმოადგენს. ემს გახლდათ ევროპული თანამეგობრობის მონეტარული პოლიტიკის მეორე მნიშვნელოვანი ინიციატივა (პირველი იყო ეკონომიკური და მონეტარული კავშირის შესახებ ვერნერის გეგმა). ვერნერის გეგმის წარუმატებლობის შემდეგ, წევრმა სახელმწიფოებმა ემს შეაფასეს არა როგორც ეკონომიკური და მონეტარული კავშირისკენ გადადგმული უმნიშვნელოვანესი ნაბიჯი, არამედ გაცილებით მოკრძალებულად – მცდელობა, რომ შეემცირებინათ გაცვლითი კურსის ცვალებადობა და ამ გზით ებრძოლათ ინფლაციის წინააღმდეგ, გაეზარდათ ინვესტიციები და ეკონომიკური აქტივობა.
ემს-ის დაარსება ასოცირდება ჟისკარდისა და შმიდტის სახელთან, თუმცა, ეს იდეა კომისიის პრეზიდენტს როი ჯენკინს ეკუთვნის. ჯენკინს მისი შექმნის რამდენიმე მოტივი ჰქონდა: ევროპული ინტეგრაციის გამოცოცხლება, თანამეგობრობის სისტემასა და მის საქმეებში კომისიის ცენტრალური როლის დაბრუნება, ეკონომიკური და მონეტარული კავშირისადმი დაინტერესების განახლება და თანამეგობრობის მიერ გაცვლითი კურსის საერთაშორისო არასტაბილურობასთან გამკლავება. ჯენკინსმა ეს იდეა პირველად საჯაროდ 1977 წლის ოქტომბერში ფლორენციაში ევროპული უნივერსიტეტის ინსტიტუტში (European University Institute in Florence) გააჟღერა. თავდაპირველად, მან ბონში ვიზიტისას შმიდტის დაინტერესება სცადა, თუმცა, ამაოდ. ამ დროს შმიდტი ანტი-ტერორისტული კამპანიებით იყო დაკავებული. ევროპულმა საბჭომაც დაკლები ყურადღება დაუთმო იდეის განხილვას. მან მხოლოდ ევროფედერალისტისა და იმ პერიოდის მინისტრთა საბჭოს თავმჯდომარე ქვეყნის, ბელგიის ყურადღება მიიპყრო.
1978 წლის დასაწყისში, მას შემდეგ, რაც დოლარის ხელახალი გაუფასურება მოხდა, შმიდტმა ევროპული მონეტარული სისტემისადმი თავისი პოზიცია შეიცვალა და აქტიურად დაიწყო მისი ლობირება. საქმე ის იყო, რომ დოლარის გაუფასურებითა და მარკის გამყარებით ხდებოდა გერმანიის ექსპორტის კონკურენტუნარიანობის შემცირება და საფრთხე ექმნებოდა გერმანულ სამუშაო ადგილებს. სხვა სიტყვებით, ამერიკის შეერთებული შტატები საკუთარი ეკონომიკის გამოცოცხლებას ახდენდა გერმანიის კეთილდღეობის ხარჯზე. ამის გამო შმიდტმა აშშ-ის პრეზიდენტი ჯიმი კარტერი უპასუხიმგებლო საქციელში დაადანაშაულა. ევროპის მასშტაბით მონეტარული სისტემის შექმნით იგი შეამცირებდა ამ ნეგატიურ გავლენას და აშშ-საც დაანახებდა, რომ ევროპელებს შეეძლოთ საერთაშორისო ეკონომიკური ურთიერთობებში ამერიკის ცუდი ლიდერობისთვის სათანადოდ ეპასუხათ.
შმიდტმა ჯენკინსის ნაცვლად პარტნიორად ჟისკარდი აირჩია – ჟისკარდს გაცილებით მეტი პოლიტიკური წონა და გავლენა ჰქონდა, ვიდრე ჯენკინსს. საფრანგეთი, რა თქმა უნდა, დაინტერესებული იყო ამ ინიციატივით. ჟისკარდისა და მისი პრემიერ-მინისტრ ბარისთვის (რომელიც კომისიის მიერ 1969 წელს გამოქვეყნებული ეკონომიკური და მონეტარული კავშირის შესახებ მემორანდუმის ავტორი იყო) ეს იყო კარგი საშუალება, რომ სუსტი ფრანკი მიებათ ძლიერ მარკაზე, მითუმეტეს, თუ გერმანია გაიღებდა სისტემის შენარჩუნებისთვის საჭირო ხარჯებს.
სწორედ ამ პერიოდიდან ევროპული მონეტარული სისტემა ფრანგულ-გერმანულ ინიციატივად გადაიქცა და პირველად მისი წარდგენა 1978 წლის აპრილის კოპენჰაგენის სამიტზე მოხდა. სხვა წევრმა სახელმწიფოებმაც გამოთქვეს ემს-ში მათი ვალუტების მონაწილეობის სურვილიც. მხოლოდ ბრიტანეთმა გამოხატა ნეგატიური დამოკიდებულება. ამით ბრიტანეთის პრემიერ-მინისტრმა ჯეიმს კალაგანმა დააფიქსირა თავისი პროტესტი საფრანგეთ-გერმანიის საქციელისადმი. ამასთან, მის ლეიბორისტულ პარტიაშიც ბევრმა ევროსკეპტიკმა მასში მონაწილეობაზე უარი განაცხადა. ბრიტანეთის პოზიციაში თავისი როლი ეროვნული სუვერენიტეტის დაკარგვის არგუმენტმაც ითამაშა.
ბრიტანეთის უარის გამო, საფრანგეთსა და გერმანიას გაცილებით თავისუფლად მოქმედების შესაძლებლობა მიეცათ. მათ ინიციატივის დეტალები 1978 წლის ივლისის ევროპული საბჭოს ბრემენის სამიტზე წარმოადგინეს. ამ დროს გერმანია თავმჯდომარე ქვეყანა იყო. ფრანგულ-გერმანული პროექტის მიხედვით, უნდა შექმნილიყო გაცვლითი კურსის მექანიზმი, რომელიც დაეფუძვნებოდა ხელოვნურად, წარმოსახვით შექმნილ ევროპულ სავალუტო ერთეულს (ინგლისურიდან ე.წ. ეკიუ – European Currency Unit – ECU). პარიტეტის ბადისა და განსხვავების მაჩვენებლის (parity grid and divergence indicator) გამოყენებით მოხდებოდა თითოეული ეროვნული ვალუტის შეფასება ეკიუსთან მიმართებაში და შემდეგ ამ პირობითი ღირებულებით მოხდებოდა ვალუტების გაცვლითი პროცესების წარმოება. ამასთან, ვალუტების მერყეობა ერთმანეთთან მიმართებით დასაშვები იქნებოდა +/-2,5%-ის მარჟის ფარგლებში. გარდა ამისა, იმისათვის, რომ დადგენილ მარჟაში მომხდარიყო ვალუტების შენარჩუნება, გერმანიამ მოითხოვა, რომ სუსტი ვალუტის ქვეყნებს (მაგ.: საფრანგეთს და იტალიას) გაეტარებინათ დამატებითი ფისკალური და მონეტარული ინსტრუმენტები/შეზღუდვები/რეფორმები და არ ყოფილიყვნენ დამოკიდებულნი მხოლოდ ძლიერი ვალუტის ქვეყნების (განსაკუთრებით, გერმანიის) მხრიდან ინტერვენციაზე.
ამ ინიციატივაზე მუშაობა 1978 წლის განმავლობაში მიმდინარეობდა. იტალიის პრემიერ-მინისტრ ანდრეოტის სურდა, რომ იტალიურ ლირასაც მიეღო ინიციატივაში მონაწილეობა. თუმცა, ექსპერტები ეჭვობდნენ, რომ ლირის სისუსტის გამო, იტალიური ვალუტა ვერ შეძლებდა გაცვლითი კურსის მექანიზმში დარჩენას. ირლანდიური ვალუტის სტერლინგთან (რომელიც არ იქნებოდა ამ მექანიზმში ჩართული) მჭიდრო კავშირის მიუხედავად, ირლანდიამაც გამოთქვა მონაწილეობის სურვილი. ვალუტების სისუსტის გამო, ვალუტების გასაძლიერებლად და გაცვლითი კურსის მექანიზმის ნეგატიური შედეგების თავიდან ასაცილებლად, იტალიამ და ირლანდიამ ითხოვა, რეგიონული განვითარების ფონდის საშუალებით მომხდარიყო დამატებითი ფინანსური დახმარების მიღება. საქმე იმანაც გაართულა, რომ დიდმა ბრიტანეთმა და საფრანგეთმა მოითხოვეს, რომ იტალიისთვის და ირლანდიისთვის დახმარების გაზრდის ხარჯზე არ მომხდარიყო ფონდიდან მათი დახმარების შემცირება. შესაბამისად, გერმანიას რჩებოდა ერთი ვარიანტი – გადაეხატა მეტი.
ფინალური მოლაპარაკებები და შეთანხმება 1979 წლის დეკემბრის ბრიუსელის სამიტზე შედგა. შმიდტი დათანხმდა დაფინანსების გაზრდას, რითაც უზრუნველყო ყველა წევრი სახელმწიფოს (დიდი ბრიტანეთის გარდა) ევროპულ მონეტარულ სისტემაში მონაწილეობა. ევროპული მონეტარული სისტემა მალევე ამოქმედდა.
ინსტიტუციური ინერტულობა
1970-იანი წლების ბოლოსთვის ევროპული თანამეგობრობა აშკარად საჭიროებდა ინსტიტუციურ ცვლილებებს. კომისია სუსტი ბიუროკრატია იყო, მინისტრთა საბჭოს კი აკლდა მკაფიოდ განსაზღვრული მიზნები და უფლება-მოვალეობები. ასევე, ძალაში იყო ლუქსემბურგის კომპრომისი, რომლის მიხედვითაც წევრ სახელმწიფოს ჰქონდა უფლება ვეტო დაედო ნებისმიერ კანონმდებლობაზე, რამაც, ფაქტობრივად, გააჩერა გადაწყვეტილების მიღების პროცესი. ინსტიტუციური პრობლემები გამოწვეული იყო ასევე თანამეგობრობის პირველი გაფართოებით. კომისიას ოთხი ახალი კომისიონერი შეემატა ისე, რომ სათანადოდ არ მომხდარა პასუხისმგებლობის სფეროების გადანაწილება. ამასთან ერთად, დიდი ბრიტანეთი და დანია გამოირჩეოდნენ თავისი ინტერგავერნმენტალისტური შეხედულებებით და კომისიისა და პარლამენტისადმი ხისტი დამოკიდებულებით.
ახალი გაფართოების (საბერძნეთი, პორტუგალია და ესპანეთი) დღის წესრიგში დადგომასთან ერთად ინსტიტუციური ცვლილებები კიდევ უფრო აქტუალური გახდა. ამის გათვალისწინებით, ბენილუქსის ქვეყნები, იტალია და კომისია აქტიურად უჭერდნენ მხარს ცვლილებებს. საფრანგეთი და დიდი ბრიტანეთი (და გარკვეულწილად გერმანიაც) სტატუს ქვოს შენარჩუნების მომხრე იყო. თუმცა, 1970-იანი წლების მეორე ნახევარში ევროპული თანამეგობრობის ინსტიტუციური ინერტულობის/უმოქმედობის შემდეგ, ნათელი გახდა, რომ ინსტიტუციური რეფორმა გარდაუვალი იქნებოდა.
შესაბამისად, ჟისკარდმა 1978 წელს ევროპულ საბჭოს შესთავაზა შეექმნა კომიტეტი, რომელიც შეიმუშავებდა რეკომენდაციებს ინსტიტუტების პროცედურების ცვლილებებთან დაკავშირებით და რომლებიც არ საჭიროებდნენ ხელშეკრულებების გადახედვას. კომიტეტში დანიშნულ იქნა სამი წევრი: კომისიის ყოფილი ვიცე-პრეზიდენტი, ფრანგი რობერტ მარჯოლინი; ჰოლანდიის ყოფილი პრემიერ-მინისტრი ბარენდ ბიესჰეუველი; და დიდი ბრიტანეთის ერთ-ერთი ყოფილი მინისტრი ედმუნდ დელი (ე.წ. „სამი ბრძენი კაცის კომიტეტი“).
1979 წლის ოქტომბერში მათ მინისტრთა საბჭოს თავმჯდომარე ქვეყანას საკუთარი ანგარიში წარუდგინეს (ე.წ. „ბრძენი კაცების ანგარიში“). ანგარიშში განხილული იყო 1970-იანი წლების თანამეგობრობის სუსტი პროგრესი, რომელიც გამოწვეული იყო ეკონომიკური და პოლიტიკური სირთულეებით. ანგარიში ძირითად ყურადღებას ამახვილებდა მინისტრთა საბჭოსა და კომისიის ფუნქციონირების საკითხებზე.
კომისია
ამ პერიოდში კომისიის პრეზიდენტი იყო ბრიტანელი როი ჯენკინსი, რომელიც ყველასგან გასაკვირად აქტიურად იბრძოდა ჟისკარდთან პოლიტიკურ ბატალიებში იმისათვის, რომ კომისია უფრო გავლენიანი ინსტიტუტი ყოფილიყო.
„ბრძენი კაცების ანგარიშში“ აღნიშნული იყო, რომ კომისიის პრეზიდენტის ინსტიტუტი პოლიტიკურად და ინსტიტუციურად სუსტი იყო. ასევე, პრობლემა იყო კომისიონერების დიდ რაოდენობასა და მნიშვნელოვანი პორტფოლიოების სიმცირეში. მნიშვნელოვანი სირთულეები იყო გენერალურ დირექტორიებსა და კაბინეტებში. ანგარიშის მიხედვით, მაღალ თანამდებობებზე საჯარო მოხელეების დანიშვნა ხდებოდა არა დამსახურების, არამედ ეროვნებისა და ნაცნობობის გათვალისწინებით. მორალი კი კომისიისთვის შედარებით უცხო ხილი იყო.
ამის გათვალისწინებით „ბრძენი კაცები“ ითხოვდნენ კომისიის პრეზიდენტის ძალაუფლების გაძლიერებას, განსაკუთრებით, პორტოფლიოების განაწილების საკითხში. ასევე, მათი რეკომენდაციით, საჭირო იყო კომისიონერების შემცირება (ერთ კომისიონერი ერთ სახელმწიფოს).
„ბრძენი კაცების ანგარიშის“ პარალელურად გამოქვეყნდა მეორე ანგარიშიც, რომელიც როი ჯენკინსის თხოვნით შეადგინა ფოლადისა და ქვანახშირის უმაღლესი ხელისუფლების ყოფილმა წევრმა დირკ სპირენბურგმა. მისი 1979 წლის სექტემბრის ანგარიშით, აუცილებელი იყო მნიშნელოვანი და რადიკალური შიდა რეფორმების გატარება, რომლებიც მოიცავდა კომისიის დეპოლიტიზაციასა და მოდერნიზაციას, საკადრო პოლიტიკის ცვლილებებსა და სხვა.
მინისტრთა საბჭო და ევროპული საბჭო
როგორც უკვე აღინიშნა, ლუქსემბურგის კომპრომისმა 1970-იან წლებში მინისტრთა საბჭოში ფაქტობრივად გააჩერა გადაწყვეტილების მიღების პროცესი. „ბრძენი კაცების ანგარიშის“ მიხედვით, ბევრ წვრილმან და არც თუ ისე ძალიან მნიშვნელოვან საკითხებზე არ იყო ერთსულოვნად გადაწყვეტილების მიღების აუცილებლობა და საჭირო იყო კვალიფიციური უმრავლესობით კენჭისყრის პროცედურის უფრო ხშირად გამოყენება. ამასთან, ანგარიშის რეკომენდაციით, ყველა ისეთ შემთხვევაში, როდესაც წევრი სახელმწიფო ვეტოს ადებდა რომელიმე კანონპროექტს, ძალიან მკაფიოდ და გარკვევით უნდა განემარტა, თუ რატომ და რომელი ეროვნული ინტერესი იდგა საფრთხის ქვეშ. ასევე, ანგარიშის მიხედვით, სასურველი იყო კორეპერში მუდმივ წარმომადგენელთა გადაწყვეტილების მიღების ძალაუფლების გაძლიერება.
„ბრძენ კაცებს“ მნიშვნელოვნად მიაჩნდათ ევროპული საბჭოს არსებობა, მაგრამ მათთვის ეს არ იყო ყველა პრობლემის პანაცეა, მითუმეტეს, რომ ევროპულ საბჭოში გაგზავნილი საკითხების უმრავლესობის მოგვარება მინისტრთა საბჭოს დონეზეც იყო შესაძლებელი.
უმოქმედობა
აშკარა პრობლემების მიუხედავად, არ შესრულებულა არც „ბრძენი კაცების ანგარიშის“ და არც სპირენბურგის ანგარიშის რეკომენდაციები. ჯენკინსს ეროვნული დედაქალაქებიდან პოლიტიკური მხარდაჭერის გარეშე არ/ვერ შეეძლო ცალმხრივად მათი განხორციელება (მხოლოდ 2000 წელს, კორუფციული სკანდალების შემდეგ, კომისიის ახალი პრეზიდენტ რომანო პროდის დროს გახდა შესაძლებელი სპირენბურგის ანგარიშის რამდენიმე რეკომენდაციის გათვალისწინებით მნიშვნელოვანი შიდა რეფორმების განხორციელება). ჟისკარდმა, რომელმაც თავად მოახდინა „ბრძენი კაცების ანგარიშის“ ინიცირება, 1979 წლის ნოემბრის დუბლინის ევროპული საბჭოს სამიტზე საჯაროდ დაგმო ანგარიში. მან სიამოვნებით აღნიშნა ანგარიშის მიერ კომისიის კრიტიკა, თუმცა, არ უხსენებია ამავე ანგარიშის მიერ მინისტრთა საბჭოს რამდენიმე თავმსჯდომარეობის (მათ შორის, 1979 წლის პირველი ნახევარში საფრანგეთისა და, მაშასადამე, თავად ჟისკარდის) კრიტიკა. მცირეხნიანი განხილვის შემდეგ, „ბრძენი კაცების ანგარიში“ მალევე მიეცა დავიწყებას.
ბრიტანეთის საბიუჯეტო საკითხი
1979-1984 წლების ევროპული საბჭოს შეხვედრებს შავ ლაქად გასდევს ბრიტანეთის საბიუჯეტო საკითხზე (ბსს) დაძაბული და ხისტი მოლაპარაკებები. კითხვის ნიშნის ქვეშ იდგა არა მარტო თანამეგობრობის ბიუჯეტში ბრიტანეთის შენატანის რაოდენობა, არამედ ზოგადად ბიუჯეტის შემადგენლობაც. 1980 წელს ევროპული თანამეგობრობის ბიუჯეტის დაახლოებით 70% სოფლის მეურნეობის სუბსიდირებაზე იხარჯებოდა. მზარდი ხარჯების გათვალისწინებით, 1980-იანი წლების შუა პერიოდისთვის „საკუთარი ხარჯები“ ვეღარ ეყოფოდა ყველა პროგრამას, რის გამოც ქვეყნების წინაში იდგა ორი ალტერნატივა: ან გაეზარდათ საკუთარი დამატებითი ღირებულების გადასახადიდან თანამეგობრობის ბიუჯეტში შენატანი ან შეემცირებინათ სოფლის მეურნეობაზე დანახარჯები. ორივე არაპოპულარული არჩევანი იყო: ერთი მხრივ, ეროვნულ სახელმწიფოებს სურდათ, რომ რაც შეიძლება მეტი დარჩენოდათ საკუთარ ბიუჯეტში დამატებითი ღირებულების გადასახადიდან იმ მიზნით, რომ დაეფინანსებინათ ეროვნული პროგრამები; მეორე მხრივ, ფერმერებს არ სურდათ პროდუქტებზე ფიქსირებული მაღალი ფასების შემცირება და სასოწარკვეთით იცავდნენ საერთო სოფლის მეურნეობის პოლიტიკას.
სხვა წევრ ქვეყნებთან შედარებით, დიდი ბრიტანეთი ევროპული თანამეგობრობის გარედან შედარებით მეტ იმპორტს ახორციელებდა და შედარებით პატარა სოფლის მეურნეობის სექტორი ჰქონდა. შესაბამისად, იგი თანამეგობრობის ბიუჯეტში არაპროპორციულად მეტს იხდიდა და მისგან არაპროპორციულად ნაკლებს იღებდა სუბსიდიების სახით. ამ პრობლემის მოგვარება წინა მთავრობებმაც სცადეს, როდესაც 1974-75 წლებში გაწევრიანების პირობების გადახედვა განხორციელდა, მაგრამ არა იმ წარმატებით, რაც თავდაპირველად სურდათ. 1979 წელს ხელისუფლების შეცვლის შემდეგ, ტეტჩერმა სერიოზულად მოჰკიდა ხელი ევროპულ თანამეგობრობაში ბრიტანეთის საბიუჯეტო დისბალანსის პრობლემის საბოლოოდ მოგვარებას.
ტეტჩერი ნეგატიურად იყო განწყობილი საერთო სოფლის მეურნეობის პოლიტიკის მიმართ. მაშინ როცა საფრანგეთისა და გერმანიისთვის საერთო სოფლის მეურნეობის პოლიტიკა აღიქმებოდა როგორც მათ შორის ომის თავიდან აცილების ერთ-ერთი პირველი ინსტრუმენტი, ტეტჩერი მას უბრალოდ ბაზრისთვის ხელისშემშლელ მექანიზმად თვლიდა. ტეტჩერის აზრით, საერთო სოფლის მეურნეობის პოლიტიკისა და, ზოგადად, ევროპული თანამეგობრობის მიღმა იმალებოდა ის ფრანგულ-გერმანული თანამშრომლობითი ღერძი, რამაც ევროპაში ბრიტანეთს თავისი გავლენა დააკარგვინა.
ამასთან, ტეტჩერისთვის რწმენით, საერთო სოფლის მეურნეობის პოლიტიკა მის საშინაო პოლიტიკასთან წინააღმდეგობაშიც მოდიოდა. დიდ ბრიტანეთში ტეტჩერი ცდილობდა, ხარჯების შემცირების გზით, ერთხელ და სამუდამოდ დაესრულებინა ბრიტანეთის ქრონიკული ფისკალური პრობლემები. შესაბამისად, მისთვის კატეგორიულად მიუღებელი იყო, ევროპულ თანამეგობრობას ასე „უაზროდ“ ეხარჯა საჯარო ფინანსები. მითუმეტეს, რომ ეს ფინანსები იყო „ჩვენი“ და არა „მათი“, ვინაიდან ევროპული თანამეგობრობის ბიუჯეტში ფული არაფრიდან კი არა, არამედ დამატებითი ღირებულების გადასახადიდან და იმპორტირებულ საქონელზე ბეგარასგან შედიოდა, და მითუმეტეს, რომ სხვა ქვეყნებთან შედარებით დიდი ბრიტანეთი იხდიდა მეტს და იღებდა ნაკლებს.
1979 წლის მარტში შმიდტი სამუშაო ვიზიტით ეწვია ლონდონს. ამ შეხვედრაზე ტეტჩერს მიეცა პირველი შესაძლებლობა ოფიციალურად გამოეხატა თავისი სურვილი ბრიტანეთისთვის ანაზღაურების შესახებ და ნეგატიური დამოკიდებულება საერთო სოფლის მეურნეობის პოლიტიკის მიმართ. მოლაპარაკებები გაგრძელდა 1979 წლის ივნისის სტრასბურგის სამიტზე, რომელიც ასევე იმით იყო გამორჩეული, რომ პარლამენტის პირველ პირდაპირ არჩევნებს აღნიშნავდნენ. დაძაბული და უიმედო მოლაპარაკებების მოლოდინით ჟისკარდმა ითხოვა ბიუჯეტის განხილვის გადადება. ტეტჩერმა უარი განაცხადა. ეს იყო ტეტჩერის პირველი „არა“ ევროპულ საბჭოზე, რომელიც მან შემდეგ სამიტებზე არაერთხელ გამოიყენა.
1979 წლის ნოემბრის დუბლინის სამიტი უშედეგოდ დასრულდა. უფრო მეტიც, ტეტჩერმა უარყო კომისიის მიერ ბიუჯეტის პრობლემაზე მომზადებული ანალიზი და საჯაროდ გააფრთხილა ყველა, რომ ბრიტანეთი შეწყვეტდა თანამეგობრობის ბიუჯეტში ფინანსურ შენატანს (რაც არალეგალური ქმედება იყო). თავის მხრივ, ჟისკარდმა და შმიდტმაც დაიწყეს იმაზე მინიშნება, რომ შეიძლება ბრიტანეთისთვის თანამეგობრობის მეორეხარისხოვანი წევრობა მიენიჭებინათ (თუმცა, სამართლებრივად ეს შეუძლებელი იყო). საბოლოო ჯამში, დუბლინის მოლაპარაკებები ჩავარდა. წარმატებას მხოლოდ 1980 წლის მაისის გენერალური ურთიერთობების საბჭოზე მიაღწიეს, როდესაც ბრიტანეთს შესთავაზეს ბიუჯეტში შეტანილი თანხის 2/3-ის ანაზღაურება მომდევნო სამწლიან პერიოდში. ტეტჩერმა ცივად, მაგრამ მაინც მიიღო შემოთავაზება. ამის საფუძველზე 1980 წლის ივნისის ევროპული საბჭოს ვენეციის სამიტზე გაფორმდა ხელშეკრულება. ხელშეკრულების მიხედვით, შმიდტი დათანხმდა ფართო საბიუჯეტო რეფორმას. ბრიტანეთის საბიუჯეტო საკითხის პირველ რაუნდი ტეტჩერის გამარჯვებით დასრულდა, თუმცა, ეს ბრიტანეთს დიდ პოლიტიკურ ფასად დაუჯდა. ბრიტანეთთან დაკავშირებული საბიუჯეტო პრობლემა დროებით მოგვარდა, მაგრამ ყველა დარწმუნებული იყო, რომ ტეტჩერი ხელახალ შეტევას განახორციელებდა 1983 წლისთვის, როდესაც ამოიწურებოდა ვენეციის შეთანხმების პირობები.
საბიუჯეტო ბატალიების დასასრული
1983 წლის ივნისში ტეტჩერი ხელახლა აირჩიეს. მის გამარჯვებაში ძირითადი ფაქტორი ფოლკლენდის/მალვინის კუნძულებზე არგენტინასთან ომის წარმატებით დასრულება იყო. ბრძოლის ველზე და საარჩევნო ყუთებთან წარმატების შემდეგ ტეტჩერი ევროპას მეტი ენერგიით დაუბრუნდა და 1983 წლის ივნისის შტუტგარტის სამიტზე საბიუჯეტო დავის საბოლოო მოგვარება მოითხოვა. თავის დროზე, 1979 წლის ივნისის სტრასბურგის სამიტზე ტეტჩერი პირველად იყო ევროპულ საბჭოზე და მას ჟისკარდისა და შმიდტის მტკიცედ ჩამოყალიბებული ალიანსი უპირისპირდებოდა. ამჯერად კი იგი ევროპული საბჭოს კლუბის ვეტერანი იყო და მეორე მხარეს საფრანგეთისა და გერმანიის შედარებით ახალი ლიდერები მიტერანი და კოლი იყვნენ. თანაც, მიტერანიც და კოლიც თანახმანი იყვნენ, რაც შეიძლება დროულად მოგვარებულიყო ბრიტანეთის საბიუჯეტო საკითხი.
ტეტჩერს სურდა, რომ ბრიტანეთისთვის ფინანსების დაბრუნება ყოფილიყო ევროპული თანამეგობრობის ფინანსების გრძელვადიანი რეფორმის ნაწილი. იმდენად იზრდებოდა სოფლის მეურნეობაზე დანახარჯები, რომ 1983 წლის ბოლოს თანამეგობრობა გაკოტრების საფრთხის წინაშე აღმოჩნდებოდა. ამიტომ საჭირო იყო სოფლის მეურნეობის დანახარჯებზე კონტროლის დაწესება და შენარჩუნება. 1979 წელს მინისტრთა საბჭომ მცირედით შეცვალა ფასების საგარანტიო სისტემა, და რძის პროდუქტების მწარმოებელი ფერმერებისთვის შემოიღო „გაზიარებული პასუხისმგებლობის გადასახადი“ (co-responsibility levy) (ეს გადასახადი შეავსებდა გაზიარებული პასუხისმგებლობის ფონდს, რომლიდანაც დაფინანსდებოდა რძის პროდუქტების ჭარბი პროდუქციის შენახვა და ექსპორტი). თუმცა, ამან პრობლემა ბოლომდე ვერ მოაგვარა, ამიტომ კომისიამ რძის პროდუქტებზე კვოტის დაწესება მოითხოვა. იმდენად რთული ვითარება იყო, რომ გერმანიის სოფლის მეურნეობის გავლენიანმა მინისტრმა და ბავარიელი რძის პროდუქტების მწარმოებლების მტკიცე დამცველმა იგნაზ კიჰლემაც კი ვერ მოიძია კვოტებზე უკეთესი ალტერნატივა და კომისიის წინადადებას დაუჭირა მხარი.
საბოლოო ჯამში, საბიუჯეტო პრობლემა რამდენიმე მიმართულებით საჭიროებდა ცვლილებებს და შეთანხმების მიღწევას: რძის პროდუქციაზე კვოტების შემოღება და საერთო სოფლის მეურნეობის პოლიტიკის სხვა რეფორმები, ბრიტანეთისთვის ანაზღაურების საკითხი, და თანამეგობრობის ბიუჯეტში დამატებითი ღირებულების გადასახადის რაოდენობის რეკონფიგურაცია. ისეთი პირი უჩანდა, რომ დიდი შეთანხმება მოხდებოდა 1984 წლის მარტის ბრიუსელის სამიტზე საფრანგეთის თავმჯდომარეობის ქვეშ. ამას ისიც უწყობდა ხელს, რომ სამიტამდე ცოტა ხნით ადრე სოფლის მეურნეობის მინისტრებმა მიაღწიეს შეთანხმებას, რომ საერთო სოფლის მეურნეობის პოლიტიკის ხარჯების ზრდის შესაჩერებლად რძის პროდუქტებზე შემოეღოთ კვოტები. თუმცა, თავად ევროპული საბჭოს შეხვედრაზე ირლანდიის პრემიერ-მინისტრმა გარეტ ფიცჯერალდმა უარი განაცხადა შეთანხმების პროექტზე იმ მიზეზით, რომ ირლანდიის სოფლის მეურნეობის სტრუქტურიდან გამომდინარე, იგი დიდ ზიანს მიაყენებდა ირლანდიის ეკონომიკას (რძის პროდუქციის სექტორს ირლანდიის GDP-ის თითქმის 10% ეკავა). ფიცჯერალდის განცხადებით, ირლანდიის ეროვნული ინტერესები იდგა საფრთხის ქვეშ (ანუ მან გამოიყენა ლუქსემბურგის კომპრომისი). ამის შემდეგ მან დატოვა სამიტი. ეს სამიტის სხვა მონაწილეებისთვის მინიშნება იყო, რომ ირლანდიასთან ამ კონკრეტულ საკითხზე შეთანხმებას ვერ მიაღწევდნენ, რის გამოც წავიდნენ გარკვეულ დათმობებზე.
თუმცა, ბრიუსელის სამიტი მაინც წარუმატებელი გამოდგა, თუმცა, არა ფიცჯერალდის ვეტოს გამო, არამედ იმის გამო, რომ ვერ შეთანხმდნენ ბრიტანეთის საბიუჯეტო საკითხზე. რამდენიმე ვარიანტის და შემოთავაზებების მიუხედავად, ტეტჩერმა ყველა მათგანზე უარი განაცხადა – მას პრობლემის მოგვარების არა დროებითი, არამედ მხოლოდ მუდმივი გზა და ინსტრუმენტი სჭირდებოდა.
საბოლოოდ, ბრიტანეთის საბიუჯეტო საკითხზე შეთანხმება შედგა 1984 წლის ივნისის ფონტენბლოს სამიტზე. საკითხის მოგვარების სურვილით, მიტერანმა და კოლმა წინსაწარ კოორდინირება გაუწიეს მათ პოზიციებს. პრობლემის მოგვარების სურვილი ჰქონდა ტეტჩერსაც, რომელმაც ამ სამიტისთვის გასაკვირად თანამშრომლობითი სტრატეგია აირჩია. ფონტენბლოს შეთანხმების მიხედვით, ჩამოყალიბდა მუდმივმოქმედი ანაზღაურების სქემა – დიდ ბრიტანეთს ფიქსირებული პროცენტული მაჩვენებლით დაუბრუნდებოდა ფინანსები იმ წლების, რომლის დროსაც ბრიტანეთის მიერ თანამეგობრობის ბიუჯეტში შენატანი არაპროპორციულად განსხვავებული იყო მისგან მიღებული ფულისგან. ტეტჩერმა დათმო მისი საწყისი შეთავაზება (70%). ასევე დათმეს საწყისი შეთავაზებები დანარჩენმა ლიდერებმა (60%). ტეტჩერი შეჩერდა 66%-ზე, კოლი კი 65%-ზე იყო თანახმა. საბოლოოდ, სამიტის მასპინძელმა მიტერანმა დაარწმუნა კოლი, რომ ტეტჩერისთვის დაეთმო 1%. ამასთან ერთად, შეთანხმდნენ, რომ დამატებითი ღირებულების გადასახადში ევროპული თანამეგობრობის ბიუჯეტში შესატანი თანხის პროცენტული წილი 1%-დან აიწევდა 1,4%-მდე, და რომ ლიდერები იზრუნებდნენ საერთო სოფლის მეურნეობის პოლიტიკის ხარჯების შემცირებაზე (თუმცა, ისიც გადაწყვიტეს, რომ გაზრდიდნენ ევროპული თანამეგობრობის ბიუჯეტს). ამ შეთანხმებებით დასრულდა საბიუჯეტო საგა.
პორტუგალიის და ესპანეთის გაწევრიანება
1982-1983 წლებში მიტერანის მიერ ევროპული თანამეგობრობისადმი დამოკიდებულების შეცვლის შემდეგ, გაჩნდა პორტუგალიასა და ესპანეთთან მოლაპარაკებების წარმატების პერსპექტივა. ამის პარალელურად, პორტუგალიაში შეიცვალა პოლიტიკური ლანდშაპტი და 1983 წლის ივნისში ხელისუფლებაში მოვიდა შემძლე და ენერგიული მარიო სოარეში. მისდამი პოზიტიური დამოკიდებულება ჩამოყალიბდა განსაკუთრებით მას შემდეგ, რაც სოარეშის მთავრობამ საერთაშორისო სავალუტო ფონდთან მიაღწია შეთანხმებას ქვეყნის საკმაოდ მოცულობითი საგარეო ვალების შემცირებასა და ეკონომიკის რესტრუქტურირების შესახებ. 1983 წელსვე მან ევროპული თანამეგობრობის წევრი სახელმწიფოების დედაქალაქებში სამუშაო ვიზიტით იმყოფებოდა, რა დროსაც მან დამატებითი სიმპათიები დაიმსახურა და მიღწეულ იქნა რამდენიმე მნიშვნელოვანი შეთანხმება, რის გამოც გაწევრიანების მოლაპარაკებები სწრაფად წარიმართა. თუმცა, მისთვის სამწუხაროდ, პორტუგალიის აპლიკაციის ბედი მჭიდროდ იყო დაკავშირებული ესპანეთთან მოლაპარაკებების შედეგზე.
პორტუგალიის მსგავსად, ესპანეთშიც სოციალისტებმა გაიმარჯვეს და 1982 წელს პრემიერ-მინისტრი გახდა ფელიპე გონსალესი. სოარეშის მსგავსად, იგი სამუშაო ვიზიტით ეწვია თანამეგობრობის დედაქალაქებს და მანაც ლიდერების სიმპათიები დაიმსახურა. ევროპულ თანამეგობრობაში გაწევრიანების სანაცვლოდ, მან საციცოხლოდ მნიშვნელოვანი, მაგრამ პოლიტიკურად მტკივნეული ეკონომიკური რეფორმები გაატარა. გაწევრიანების მოლაპარაკებები საკმაოდ წარმატებულად წარიმართა. თუმცა, გამოიკვეთა რამდენიმე პრობლემური საკითხი, განსაკუთრებით, სოფლის მეურნეობა და თევზჭერა. 1983 წლის ოქტომბერში ერთმანეთს შეხვდნენ ევროპული თანამეგობრობის ხმელთაშუაზღვისპირეთის და აპლიკანტი ქვეყნის (საფრანგეთი, იტალია, საბერძნეთი, პორტუგალია და ესპანეთი) ლიდერები (ყველა სოციალისტი იყო) და სოფლის მეურნეობის საკითხებთან დაკავშირებით მნიშვნელოვან შეთანხმებებს მიაღწიეს. ამის საფუძველზე, ლუქსემბურგში ორი დღის შემდეგ გამართულ მინისტრთა საბჭოს შეხვედრაზე სოფლის მეურნეობის მინისტრები შეთანხმდნენ ევროპული თანამეგობრობის ხილის, ბოსტნეულისა და ზეთის ხილის ბაზრების ორგანიზების წესებზე. ამან კი საფუძველი შეუქმნა 1984 წლის დეკემბრის დუბლინის ევროპული საბჭოს შეთანხმებას სოფლის მეურნეობის საკითხებზე.
მოლაპარაკებებში მეორე მნიშვნელოვანი წინაღობა იყო თევზჭერა. ევროპული თანამეგობრობის ქვეყნებს არ სურდათ თავიანთ ტერიტორიულ წყლებში ესპანეთისთვის ულიმიტო შესვლის უფლება მიენიჭებინათ (ესპანეთს თანამეგობრობის მთლიან, საერთო ფლოტზე დიდი საზღვაო ფლოტილია ჰყავდა). თუმცა, საბოლოო ჯამში, 1985 წელს მიღწეულ იქნა თევზჭერის ხელშეკრულებაც.
ბრიტანეთის საბიუჯეტო საკითხის მოგვარებამ კი პორტუგალიისა და ესპანეთის ევროპულ თანამეგობრობაშ გაწევრიანების გზაზე მოხსნა ყველა დაბრკოლება. საბიუჯეტო შეთანხმებასთან ერთად, ფონტანბლოს ევროპულ საბჭოზე ისიც გადაწყვიტეს, რომ პორტუგალია და ესპანეთი 1986 წლის იანვარში გახდებოდნენ თანამეგობრობის წევრები. მეტი დამაჯერებლობისთვის, გონსალესისთვის შეთანხმების პირადად გაცნობის მიზნით, ამ სამიტის შემდეგ მიტერანი პირდაპირ გაფრინდა მადრიდში.
მაშ ასე, პორტუგალიასთან და ესპანეთთან მოლაპარაკებები რატიფიკაციის პროცესთან ერთად დაახლოებით რვა წელზე მეტ ხანს მიმდინარეობდა და ნასწავლი იქნა გაკვეთილი, რომ ევროპული თანამეგობრობაში გაწევრიანების გზა ხანგრძლივი და ყველა მხარისთვის რთული იყო. ახალი გაფართოება ისეთივე გამოწვევებით იყო სავსე, როგორც 1973 წლის. ამასთან, პორტუგალიისა და ესპანეთის გაწევრიანებამ ევროპულ თანამეგობრობაში შემოიტანა ახალი – ხმელთაშუაზღვისპირეთის მიმართულება, და გააძლიერა საგარეო პოლიტიკისა და ეკონომიკური და პოლიტიკური ურთიერთობების ახალი, აქამდე ნაკლებ საინტერესო ფლანგი – ლათინური ამერიკა.
კომისიის აქტივიზმი
1980-იანი წლების დასაწყისში კომისიის მდგომარეობა ისეთივე იყო, როგორიც ევროპული თანამეგობრობის – სუსტი და დემორალიზებული. თუმცა, კომისია მაინც განაგრძობდა უფრო ღრმა ინტეგრაციის მხარდაჭერას. პრეზიდენტისგან განსხვავებით, აქტიურობით გამოირჩეოდნენ ცალკეული კომისიონერები. მაგალითად, კომისიის ვიცე-პრეზიდენტი და ყოფილი ბელგიელი დიპლომატი ეტიენ დავინიონი (ჯენკინსის კომისიაში ინდუსტრიის პორტფოლიოთი). იგი ცდილობდა, ძველი ინდუსტრიების რესტრუქტურიზაცია მოეხდინა და წაეხალისებინა ახლები, ისევე, როგორც დაესრულებინა შიდა ბაზარი.
შიდა ბაზარი
კომისიამ ძალიან აქტიურად დაიწყო შიდა ერთიანი ბაზრის დასრულების ლობირება. 1979 წლის თებერვალში მართლმსაჯულების ევროპულმა სასამართლომ თავის ერთ-ერთ უმნიშვნელოვანეს საქმეში Cassis de Dijon დაასკვნა, რომ გერმანიამ ალკოჰოლის შემადგენლობის გერმანულ სტანდარტებთან შეუსაბამობის არგუმენტით არაკანონიერად აკრძალა ფრანგული ლიქიორის კასისის იმპორტი. სასამართლოს დასკვნით, კასისი შეესაბამებოდა საფრანგეთის სტანდარტებს და ჯანმრთელობას არ უქმნიდა საფრთხეს, რის გამოც იგი არ შეიძლებოდა გამოძევებული ყოფილიყო გერმანიის ბაზრიდან. ეს საქმე კომისიისთვის იქნებოდა კარგი საშუალება, რომ ვაჭრობაში არასატარიფო და ტექნიკური ბარიერების მოხსნისთვის წევრ სახელმწიფოებზე ლობირება მოეხდინა. მაგრამ კომისიამ უკეთ შეაფასა სიტუაცია და ფრანგული ლიქიორის საქმე გამოიყენა იმისათვის, რომ განევითარებინა ეროვნული რეგულაციებისა და სტანდარტების ორმხრივი აღიარების პრინციპი. საქმე იმაში იყო, რომ ხელშეკრულებები ისედაც კრძალავდა მსგავსი ტიპის ბარიერებს, თუმცა, სახელმწიფოები ჯანმრთელობისა და უსაფრთხოების დაცვის არგუმენტით მაინც ხშირად აწესებდნენ მათ. ამასთან, ხელშეკრულებები სახელმწიფოების სტანდარტების განსხვავებების შემთხვევაში ითვალისწინებდა მათ „დაახლოებას“, ჰარმონიზაციას, რაც პოლიტიკურად სენსიტიური პროცესი იყო და პრაქტიკულად თითქმის წარმოუდგენელი (მინისტრთა საბჭოში ყოველთვის ხდებოდა ჰარმონიზაციის ინიციატივების დაბლოკვა რომელიმე ერთი სახელმწიფოსგან მაინც). ამიტომ კომისიამ გამოძებნა საუკეთესო გამოსავალი და ქვეყნებს შესთავაზა, მომხდარიყო ეროვნული სტანდარტებისა და რეგულაციების ურთიერთაღიარება, თუ ისინი აკმაყოფილებდნენ ჯანმრთელობისა და უსაფრთხოების გარკვეულ დონეს.
გარდა ამისა, კომისია აქტიურად ცდილობდა დაენახვებინა ყველა აქტორისთვის სრულყოფილად ფუნქციონირებადი შიდა ბაზრის უპირატესობები. ძირითადი ყურადღება ამ მხრივ მიმართული იყო ევროპული საბჭოსკენ. დაინახა რა, რომ ბრიტანეთის საბიუჯეტო საკითხი დასასრულს უახლოვდებოდა, კომისიამ ფონტენბლოს სამიტისთვის შეიმუშავა ანგარიში შიდა ბაზრის საკითხებთან დაკავშირებით, მათ შორის, საბაჟო ბარიერების გაუქმება, ადამიანების, კაპიტალისა და სერვისის თავისუფალი გადაადგილება და სხვა. მართლაც, ფონტანბლოს სამიტის კომუნიკეში ევროპულმა საბჭომ განაცხადა, რომ შიდა ბაზარი დროულად უნდა დასრულებულიყო.
ევროპული პარლამენტის აქტივიზმი
იმ დროისთვის კომისიაზე ნაკლებ გავლენიანმა პარლამენტმაც აქტიურად დაიწყო შიდა ბაზრის დასრულების მხარდაჭერა. ამ მიზნით შეიქმნა სპეციალური ინტერპარტიული „კენგურუს ჯგუფი“, რომელიც თანამეგობრობის შიდა საზღვრების გაუქმებას ლობირებდა. ამასთან, პარლამენტის დავალებით ეკონომისტებმა შეიმუშავეს გავლენიანი ანგარიში დაუსრულებელი შიდა ბაზრის გამო ევროპული ბიზნესის მიერ გაწეული დანახარჯების შესახებ.
1980 წლის ივლისში პარლამენტმა დაუთმო მინისტრთა საბჭოს, რომელმაც უარი განუცხადა ახალ ბიუჯეტზე და, ფაქტობრივად, აიძულა პირდაპირ არჩეულ პარლამენტს ჰქონოდა წინა (დანიშვნითი) პარლამენტის ფინანსები. თუმცა, მოგვიანებით, 1984 წლის ნოემბერში პარლამენტმა საპასუხო უარი განაცხადა 1982 წლის ბიუჯეტის ხარჯვითი ნაწილის დამტკიცებაზე (ეს იმას ნიშნავდა, რომ პარლამენტი არ ეთანხმებოდა კომისიის მიერ თანამეგობრობის ბიუჯეტის ხარჯვითი ნაწილის სიზუსტესა და შესაბამისობას). პარლამენტის შეფასებით, ეს კომისიისთვის ნდობის გამოუცხადებლობის ტოლფასი იყო და კომისია უნდა გადამდგარიყო. კრიზისი გაგრძელდა 1985 წლის იანვრამდე, როდესაც ისედაც ახალი კომისიის დანიშვნის პერიოდი იყო. ამ ფაქტმა აჩვენა, რომ მიუხედავად იმისა, რომ კომისიასა და პარლამენტს ინსტიტუციურ პარტნიორებად მიიჩნევდნენ, ხშირად მათ განსხვავებული ინტერესებიც ჰქონდათ.
პარლამენტი თავისი ფუნქციების გაზრდას ყველაზე მეტად საკანონმდებლო სფეროში ცდილობდა. ამ პერიოდში პარლამენტი მხოლოდ კონსულტაციის პროცედურით იყო ჩართული საკანონმდებლო პროცესში, რის გამოც პარლამენტის მოსაზრებას მინისტრთა საბჭო, როგორც წესი, იგნორირებას უკეთებდა. 1980 წელს მინისტრმა საბჭომ ისე მიიღო დირექტივა, რომ არც კი დალოდებია პარლამენტის მიერ მოსაზრების ჩამოყალიბებას, რის გამოც (პარლამენტის საჩივრის საფუძველზე) მართლმსაჯულების ევროპულმა სასამართლომ ცნობილ „იზოგლუკოზის საქმეზე“ მხარი დაუჭირა პარლამენტს და გააუქმა მინისტრთა საბჭოს დირექტივა. სასამართლოს გადაწყვეტილებით, კონსულტაციის პროცედურა წარმოადგენდა თანამეგობრობის გადაწყვეტილების მიღების პროცესში პირდაპირ არჩეული შუამავალი ასამბლეის საშუალებით მოქალაქეების მიერ ძალაუფლების გამოყენების ფუნდამენტური პრინციპის გამოხატულებას. მინისტრთა საბჭოს ქმედება კი ამ ფუნდამენტური პრინციპისა და ხელშეკრულების დარღვევა იყო.
პარლამენტი განსაკუთრებით აქტიურად უჭერდა მხარს ევროპულ კავშირს. 1980 წლის ივლისში პირდაპირი წესით ახლადარჩეული პარლამენტის წევრმა, ცნობილმა იტალიელმა ყოფილმა კომისიონერმა და ევროფედერალისტმა სპინელიმ თავისი თანამოაზრეები მიიწვია სტრასბურგის რესტორან „ნიანგში“. წლის ბოლოსთვის „ნიანგის კლუბი“ 70 წევრამდე გაიზარდა. ისინი მხარს უჭერდნენ ბევრ საკითხს შიდა ბაზრის დასრულებიდან დაწყებული ფედერალური ევროპული კავშირით დამთავრებული. მათი წყალობით 1980-1982 წლებში პარლამენტმა სულ მცირა რვა რეზოლუცია მიიღო, რომლითაც მხარს უჭერდა ინსტიტუციურ ცვლილებებსა და უფრო ღრმა ეკონომიკურ და პოლიტიკურ ინტეგრაციას.
„ნიანგის კლუბის“ აქტივობის საბოლოო შედეგი იყო 1984 წლის თებერვალში პარლამენტის მიერ ერთ-ერთ ყველაზე ცნობილ კენჭისყრაზე მიღებული „ევროპული კავშირის დაარსების ხელშეკრულების პროექტი“, რომლის შემუშავებისას სპინელი პარლამენტში რაპორტიორის ფუნქციებს ასრულებდა.
წევრი სახელმწიფოების აქტივიზმი
გენშერ-კოლომბო და შტუტგარტის დეკლარაცია
1981 წლის ნოემბერში პარლამენტის წინაშე გამოსვლისას გენშერმა და კოლომბომ წარმოადგინეს არასავალდებულო „ევროპული აქტი“, რომლის მიხედვითაც ევროპული თანამეგობრობის ეფექტურობისა და ლეგიტიმაციის გაზრდის მიზნით უნდა განხორციელებულიყო ინსტიტუციური ცვლილებები, მათ შორის კვალიფიციური უმრავლესობის კენჭისყრის მეტად გამოყენება და პარლამენტისთვის ძალაუფლების გაზრდა. მათ მნიშვნელოვანი ყურადღება მიანიჭეს საგარეო პოლიტიკის კოორდინაციის იმდროისთვის არსებულ ერთადერთ მექანიზმს – ევროპულ პოლიტიკურ თანამშრომლობას, რომელიც არაეფექტური და არაადექვატური ინსტრუმენტი აღმოჩნდა (ეს ნათელი იყო 1979 წელს საბჭოთა კავშირის მიერ ავღანეთის დაპყრობასა და 1981 წელს პოლონეთში სიკვდილით დასჯის შემოღებასთან მიმართებაში ევროპული თანამეგობრობის წევრი ქვეყნების რეაგირებითაც).
ამასთან, გენშერი და კოლომბო მოუწოდებნენ წევრ სახელმწიფოებს, ევროპულ პოლიტიკურ თანამშრომლობაში შემოეტანათ უსაფრთხოებისა და თავდაცვის საკითხებიც. 1982 წელს ფოლკლენდის/მალვინის კუნძულებისთვის ომისას არგენტინისთვის ევროპული თანამეგობრობის მიერ შემოღებული სანქციები ადასტურებდა ქვეყნების სურვილს, რომ აშკარა აგრესიის შემთხვევაში ერთობლივად ემოქმედათ. თუმცა, მთავრობები მაინც შორს იყვნენ ევროპულ თანამეგობრობაში უსაფრთხოებისა და თავდაცვის მიმართულების შემოტანის სურვილისა და შესაძლებლობისგან. ტეტჩერი ეწინააღმდეგებოდა ამ იდეას იმ მიზეზით, რომ ეს იყო ნატოს უფლება და მოვალეობა. დანიასაც პრინციპულად არ სურდა ევროპული ინტეგრაციის პროცესში უსაფრთხოების მიმართულების ჩართვა. ნეიტრალიტეტის გამო, ირლანდიის მთავრობაც ნეგატიურად იყო განწყობილი. პაპანდრეუ კი არათუ უბრალოდ უსაფრთხოების სფეროში თანამშრომლობის, არამედ საერთოდ უფრო ღრმა ევროპული ინტეგრაციის წინააღმდეგი იყო.
საბოლოო ჯამში, 1983 წლის შტუტგარტის სამიტზე წევრმა სახელმწიფოებმა „ევროპული ერთიანობის ღირსეული დეკლარაციის“ (Solemn Declaration on European Unity) ფორმით გენშერ-კოლომბოს ინიციატივების საკმაოდ შეკვეცილი ვარიანტი დაამტკიცეს. დეკლარაცია მოუწოდებდა წევრ ქვეყნებს უფრო მჭიდროდ ეთანამშრომლათ საგარეო პოლიტიკისა და უსაფრთხოების საკითხებსა და ევროპული ინტეგრაციის გაღრმავების პროცესში. როგორც მოგვიანებით ტეტჩერი იხსენებდა, მან თანხმობა განაცხადა ამ დეკლარაციაზე იმ მიზეზით, რომ „ყველაფერზე ხომ არ უნდა ეკამათა (?!) და რომ დოკუმენტს იურიდიული ძალა არ გააჩნდა“. თუმცა, მოგვიანებით ინანა, ვინაიდან შტუტგარტის დეკლარაცია ფაქტობრივად გახდა ამ სფეროში შემდგომში განხორციელებული რადიკალური ინსტიტუციური ცვლილებების ლინგვისტური ჩონჩხი.
ბრიტანეთის შემოთავაზება
ყველაფრის მიუხედავად, ტეტჩერი მხარს უჭერდა ინტეგრაციის გაღრმავების პროცესს. იგი ევროპულ თანამეგობრობაში ხედავდა ეკონომიკურ და საგარეო პოლიტიკურ ინტერესებს. შიდა ბაზრის დასრულება ბრიტანეთის ეკონომიკისთვის სასარგებლო იქნებოდა. საგარეო პოლიტიკის კოორდინაციით კი ტეტჩერი იმედოვნებდა, რომ ბრიტანეთის ინტერესების უკეთ გატარებას შეძლებდა საერთაშორისო არენაზე. ამის საფუძველზე, 1984 წლის ივნისის ფონტანბლოს სამიტზე ტეტჩერმა წარმოადგინა დოკუმენტი, სადაც ლიდერებს სთავაზობდა საბაზრო ინტეგრაციის გაღრმავებასა და საგარეო პოლიტიკის უკეთ თანამშრომლობას. თუმცა, ხელშეკრულებების ოფიციალურ ჩასწორებებზე მეტად მას არაფორმალური ინსტიტუციური ცვლილებები სურდა. ვინაიდან მინისტრთა საბჭოში გადაწყვეტილების ერთსულოვნად მიღება აბრკოლებდა შიდა ბაზრის დასრულებას, ტეტჩერის შეთავაზებით, წევრი სახელმწიფოები ერთმანეთში უნდა შეთანხმებულიყვნენ იმ საკითხზე, რომ საბჭოში ხმა მიეცათ შიდა ბაზრის რეგულირებისთვის საჭირო ინსტრუმენტებისთვის. აქამდე მისი დესტრუქციული საქციელის შემდეგ, ამ ინიციატივებით ტეტჩერი მიანიშნებდა იმაზე, რომ იგი ევროპული თანამეგობრობით დაინტერესებული იყო და რომ აღარ სურდა გრძელვადიანი საბიუჯეტო ბატალიების შემდეგ ბრიტანეთის იზოლაცია.
მიტერანის აქტიურობა და ლიდერობა
მიტერანი იყო საბოლოო ჯამში ის ლიდერი, რომელმაც ევროპული თანამეგობრობის გამოცოცხლებას ჩაუდგა სათავეში.
მან არჩევნების კამპანიის დროს პირობა დადო, რომ თუ პრეზიდენტად აირჩევდნენ, მოახდენდა საფრანგეთის ეკონომიკის სოციალისტურ საფუძველზე რეფორმირებას. როგორც ჩანს, იგი კარგად ვერ აცნობიერებდა ან არ იყო დაინტერესებული იმ ფაქტით, რომ მისი პოლიტიკა მთლიანად ეწინააღმდეგებოდა არა მარტო ბრიტანეთისა და აშშ-ის ლიბერალური ეკონომიკის იდეოლოგიას, არამედ ყველა იმ ევროპული ქვეყნისასაც, რომელთა მართველობაში სოციალ-დემოკრატები იმყოფებოდნენ.
მიტერანის პრეზიდენტად არჩევის შემდეგ, მან მართლაც დაიწყო დაპირებული სოციალური და ეკონომიკური რეფორმები. მიტერანის სურვილის მიუხედავად, რეფორმის ეკონომიკური შედეგები კატასტროფული აღმოჩნდა: გაიზარდა ფულის ბრუნვა, მაგრამ არა იმ რაოდენობით, რომ უმუშევრობის შემცირებაზე ამას რეალური გავლენა ჰქონოდა; გაიზარდა ინფლაცია; გაუარესდა სავაჭრო ბალანსი; და გაიზარდა საბიუჯეტო დეფიციტი. 1982 წლის შუა პერიოდისთვის ნათელი გახდა, რომ სოციალისტური ეკონომიკური პოლიტიკა ჩავარდა.
საფრანგეთის ფინანსთა მინისტრი ჟაკ დელორი მიტერანისგან უკან დახევას ითხოვდა. თუმცა, მიტერანი ყოყმანობდა. გადამწყვეტი მომენტი დადგა 1983 წლის მარტში, როდესაც განიხილებოდა ფრანკის ევროპული მონეტარული სისტემის გაცვლითი კურსის მექანიზმში დარჩენა-არდარჩენის საკითხი. ფრანკის მექანიზმში მონაწილეობა გულისხმობდა საფრანგეთის ეკონომიკური პოლიტიკის 180 გრადუსით შემობრუნებას, მის გარეთ დარჩენა კი ფრანკსა და საფრანგეთის ეკონომიკურ სიძლიერეს საფრთხეს შეუქმნიდა. გაცვლითი კურსის მექანიზმში დარჩენა არ იქნებოდა პოლიტიკურად მარტივი და უმტკივნეულო გადაწყვეტილება, ვინაიდან ამისათვის საჭირო იყო ფრანკის (მცირედით, მაგრამ მაინც) გამყარება და ფართომასშტაბიანი მკაცრი პოლიტიკის გეგმის გატარება (რაც მოიცავდა გადასახადების მნიშვნელოვნად მატებასა და ასევე სახელმწიფო ხარჯების საკმაოდ მოცულობით შემცირებას). საბოლოოდ, მიტერანმა თავისი პარტიის პოლიტიკური არგუმენტების ნაცვლად ფინანსური ექსპერტების ეკონომიკური არგუმენტაცია გაიზიარა.
მტკივნეული გადაწყვეტილებების მიღების შემდეგ, უმუშევრობა კვლავაც მაღალ ზღვარზე დარჩა, თუმცა, საფრანგეთის ეკონომიკა შედარებით გაუმჯობესდა, რის გამო მიტერანმა მთელი თავისი ყურადღება ევროპულ დონეზე გადაიტანა, სადაც მას მეტი მანევრის საშუალება ჰქონდა. იგი ევროპულ თანამეგობრობაში ხედავდა საფრანგეთის ეკონომიკის საშველს. ამიტომ თავგამოდებით დაუჭირა მხარი ევროპული ინტეგრაციის გაღრმავებასა და ფართომასშტაბიან ინსტიტუციურ რეფორმებს. 1981 წელს გენშერ-კოლომბოს ინიციატივისადმი ინდიფერენტულობის შემდეგ, იგი გულითადად მიესალმა 1984 წლის პარლამენტის ხელშეკრულების პროექტს.
მიტერანის ევროპული ინტეგრაციისადმი ინტერესმა თავის ზენიტს 1984 წლის პირველ ნახევარში მიაღწია, როდესაც საფრანგეთი მინისტრთა საბჭოს თავმჯდომარე ქვეყანა იყო. მას სურდა დროულად მოეგვარებინა საბიუჯეტო პრობლემა იმისათვის, რომ სხვა მნიშვნელოვან ინიციატივებზე მოეხდინათ კონცენტრირება. იგი მხარს უჭერდა ყოვლისმომცველ ინსტიტუციურ რეფორმასა და იმ იდეას, რომ ევროპული თანამეგობრობა ჩართული ყოფილიყო საშინაო და საგარეო პოლიტიკის ბევრ სფეროში.
მიტერანისთვის ამ მხრივ მნიშვნელოვანი გარღვევა იყო საფრანგეთის თავმჯდომარეობის ბოლო, ფონტანბლოს სამიტი, სადაც მისმა მოწადინებამ და ტეტჩერისა და კოლის კონსტრუქციულობამ პირდაპირ განსაზღვრა სამიტის სასურველი და წარმატებული შედეგით დასრულება.
ერთიანი ევროპული აქტიდან მაასტრიხტის ხელშეკრულებამდე
ერთიანი ევროპული აქტი
1980-იანი წლების შუა პერიოდში თითქმის ყველა თანხმდებოდა იმაზე, რომ საჭირო იყო საბაზრო ინტეგრაციის გაღრმავება. ამის შესახებ ჟაკ დელორს, რომელიც ჯერ კიდევ კომისიის პრეზიდენტობის კანდიდატი იყო, 1984 წლის ბოლოს ეროვნულ დედაქალაქებში ვიზიტების დროს ცალსახად უთხრეს ლიდერებმა. დელორი თავდაპირველად უფრო მეტად ისეთი ამბიციური საკითხებით იყო დაინტერესებული, როგორებიცაა ეკონომიკური და მონეტარული კავშირი და თავდაცვის პოლიტიკაზე თანამშრომლობა. თუმცა, ამ საკითხებზე ლიდერებისგან წამოსული ნეგატივიზმისა და წინააღმდეგობის გამო, დელორი იძულებული გახდა ძირითადი ყურადღება ერთიანი ბაზრის დასრულებაზე გადაეტანა. ამ საკითხსაც დელორი დიდი ენთუზიაზმით მოეკიდა, ვინაიდან მას ერთიანი ბაზრის დასრულება ეკონომიკური და პოლიტიკური კავშირის მიღწევის ერთ-ერთ ინსტრუმენტად წარმოედგინა.
თუმცა, მთავარი სირთულე იყო არ ის, დაესრულებინათ თუ არა ერთიანი ბაზარი, არამედ ის, თუ როგორ გაეკეთებინათ ეს. ყველა თანხმდებოდა, რომ საბაზრო ინტეგრაციის გაღმავება მინისტრთა საბჭოში კვალიფიციური უმრავლესობით კენჭისყრის პროცედურის გადახედვის გარეშე წარმოუდგენელი იყო. თუმცა, ნაწილი თვლიდა, რომ საკმარისი იყო წევრი სახელმწიფოები არაფორმალურად, ხელშეკრულებების ჩასწორებების გარეშე შეთანხმებულიყვნენ, რომ ხშირად გამოიყენებდნენ კვალიფიციური უმრავლესობის პროცედურას. მეორე ნაწილი კი თვლიდა, რომ აუცილებელი იყო ხელშეკრულებების გადახედვის გზით კვალიფიციური უმრავლესობის გამოყენებაზე ვალდებულების აღება და სხვა შესაძლო ინსტიტუციური რეფორმები (მაგ.: პარლამენტისთვის საკანონმდებლო უფლებამოსილების გაზრდა). ხელშეკრულებების გადახედვა თავისთავად გულისხმობდა ინტერგავერნმენტალისტური კონფერენციის ჩატარებასაც.
საწყის ეტაპზე დელორი ინტერგავერნმენტალისტური კონფერენციის საჭიროებას ან შესაძლებლობას ვერ ხედავდა. იგი თვლიდა, რომ საკმარისი იქნებოდა წევრი ქვეყნების არაფორმალური შეთანხმება იმაზე, რომ ლუქსემბურგის კომპრომისს აღარ გამოიყენებდნენ. გარდა ამისა, დელორი ეჭვობდა, რომ ინტერგავერნმენტალისტური კონფერენცია ბევრი პრობლემური საკითხის გამო დიდი ხანი გაჭიანურდებოდა და ვერ მოიტანდა ისეთ შედეგს, რაც საჭირო იყო ევროპული თანამეგობრობის განვითარებისთვის. ასე რომ, მისი პრეზიდენტობის დასაწყისში დელორი არ იყო ხელშეკრულების რეფორმირებაზე მოლაპარაკებების დაწყების მომხრე, არადა მოგვიანებით მან მაღალი რეპუტაცია და ავტორიტეტი სწორედ ამ რეფორმებით მოიხვეჭა.
დუჯის ანგარიში
1984 წლის ივნისის ფონტენბლოს სამიტზე შეთანხმდნენ, რომ დაარსდებოდა ეროვნული ლიდერების პერსონალური წარმომადგენლების კომიტეტი (მათ შემადგენლობაში იქნებოდა კომისიის პრეზიდენტის წარმომადგენელიც). კომიტეტის მიზანი იქნებოდა ევროპული თანამეგობრობის მომავლის ვარიანტების შემუშავება. ინსტიტუციურ საკითხებზე დროებითმა კომიტეტმა ფუნქციონირება 1984 წლის შემოდგომას დაიწყო. მას მეთაურობდა ირლანდიელი სენატორი და ყოფილი საგარეო საქმეთა მინისტრი ჯიმ დუჯი.
1985 წლის მარტში კომიტეტის საბოლოო ანგარიში წარდგენილ იქნა ევროპული საბჭოს წინაშე. იგი რეკომენდაციას იძლეოდა ისეთ საკითხებზე, როგორებიცაა მინისტრთა საბჭოში კვალიფიციური უმრავლესობით კენჭისყრის მეტად გამოყენება, პარლამენტისთვის და კომისიისთვის მეტი ძალაუფლების მინიჭება, სხვადასხვა სფეროებში (მათ შორის, საგარეო ურთიერთობების) ახალი ინიციატივების დაწყება და სხვა. ანგარიში მოიცავდა ასევე იმ წინააღმდეგობებსა და თავშეკავებებს, რომლებიც კომიტეტის ცალკეულმა წევრებმა დააფიქსირეს. უფრო მნიშვნელოვანი კი ის იყო, რომ ბრიტანეთის, დანიისა და საბერძნეთის წარმომადგენლები მხარს არ უჭერდნენ ანგარიშის დასკვნით შეთავაზებას – ხელშეკრულების რეფორმაზე მოლარაპაკებისთვის ევროპული საბჭოს გაემართა ინტერგავერნმენტალისტური კონფერენცია.
მილანის სამიტი
იტალიის თავჯდომარეობის მონდომების, დელორის ოპორტუნიზმისა და ტეტჩერის წინააღმდეგობის გარდა, მილანის სამიტის შედეგი დამოკიდებული იყო ასევე მიტერანისა და კოლის პოზიციებზე. ყველასგან მოულოდნელად სამიტის დროს მათ აქტიურად დაუჭირეს მხარი ინტერგავერნმენტალისტური კონფერენციის დაწყებას. ტეტჩერი ამის გამო საშინლად გაბრაზდა. იგი დანიასა და საბერძნეთთან ერთად ეწინააღმდეგებოდა ხელშეკრულებების რეფორმაზე მოლაპარაკებების დაწყებას. ამის გამო იტალიის პრემიერ-მინისტრმა ბეტინო კრაქსიმ ევროპული საბჭოს ისტორიაში პირველად საკითხის კენჭისყრაზე გატანა მოითხოვა. ფიცჯერალდი მოგვიანებით იხსენებს, თუ როგორ გამოიჭრა მარგარეტ ტეტჩერი ოთახის მეორე ბოლოდან, გზად ჩამოიშორა კრაქსის გარშემო შემოკრებილი ლიდერები და როგორ მიახალა კრაქსის თავისი ნეგატიური მოსაზრება იტალიელი პრემიერ-მინისტრისა და მისივე შემოთავაზების შესახებ. თუმცა, საფრანგეთისა და გერმანიის მხრიდან მხარდაჭერის გამო, კრაქსიმ მაინც ჩაატარა კენჭისყრა. როგორც მოსალოდნელი იყო, შვიდმა ლიდერმა თანხმობა განაცხადა, სამი (ბრიტანეთი, საბერძნეთი, დანია) კი წინააღმდეგ წავიდა. იმ მიზეზით, რომ ინტერგავერნმენტალისტური კონფერენციის მონაწილეები მხოლოდ საბაზრო ინტეგრაციაზე ყოფილიყვნენ ფოკუსირებული (და სხვა არასასურველ სფეროებში არ შეჭრილიყვნენ) და რომ ინტერგავერნმენტალისტური კონფერენცია თავიანთ მნიშნელოვან ეროვნულ ინტერესებს მაინც ვერ უგულვებელყოფდა, სამივე სკეპტიკოსმა ქვეყანამ საბოლოო ჯამში მათში მონაწილეობის გადაწყვეტილება მიიღეს. თუმცა, თავიდანვე ნათელი იყო, რომ მოლაპარაკებები არ იქნებოდა მარტივი. გარდა იმისა, რომ ქვეყნებს ბევრ საკითხზე რადიკალურად განსხვავებული პოზიციები ჰქონდათ, ბრიტანეთის, საბერძნეთის ან დანიის მიერ კონფერენცია შესაძლოა საერთოდ ჩაშლილიყო კიდეც.
ინტერგავერნმენტალისტური კონფერენცია
ინტერგავერნმენტალისტური კონფერენცია 1985 წლის ყველაზე მნიშვნელოვანი მოვლენა იყო. წინა კონფერენციები ფოკუსირებული იყვნენ ვიწრო მიზნებზე (მაგ.: 1970 და 1975 წლების კონფერენციები საბიუჯეტო რეფორმის საკითხებზე). ამ შემთხვევაში განსახილველი საკითხების წრე ფართო იყო, დაწყებული პოლიტიკის მიმართულებებით დასრულებული ინსტიტუციური საკითხებით. დელორმა ისიც კი აღნიშნა, რომ მსგავსი კონფერენციები ყოველ 5-10 წელიწადში კი არა, შეიძლება 2000 წლამდეც არ ჩატარებულიყო (მაგრამ რეალურად 1985-2000 წლების მონაკვეთში 5 ინტერგავერნმენტალისტური კონფერენცია ჩატარდა – 1985-ში 1; 1990-1991-ში 2; 1996-1997-ში 1 და 2000-ში 1).
ინტერგავერნმენტალისტური კონფერენცია 1985 წლის სექტემბერში დაიწყო. პორტუგალია და ესპანეთი, რომლებიც ევროპულ თანამეგობრობაში გაწევრიანების გზაზე იდგნენ, დამკვირვებლის სტატუსით ესწრებოდნენ შეხვედრებს. წევრ ქვეყნებს შორის მოლაპარაკებები რამდენიმე დონეზე მიმდინარეობდა. მაღალი დონის წარმომადგენლები (ძირითადად, თანამეგობრობაში მუდმივი წარმომადგენლების სახით, რომელთა უმეტესობაც თავის დროზე დუჯის კომიტეტის წევრები იყვნენ) რეგულარულად ხვდებოდნენ იმ მიზნით, რომ არსებულ ხელშეკრულებაში ცვლილებებზე შეთანხმებულიყვნენ. წევრი ქვეყნების პოლიტიკური დირექტორები (ანუ საგარეო საქმეთა სამინისტროს მაღალი დონის ოფიციალური პირები) შედარებით ნაკლები სიხშირით იკრიბებოდნენ და საგარეო პოლიტიკის კოორდინირების მექანიზმში – ‘ევროპულ პოლიტიკურ თანამშრომლობაში’ – შესატან ცვლილებებს განიხილავდნენ. ორივე დონის შეხვედრები ბრიუსელში მიმდინარეობდა. თავიანთ ყოველთვიურ საბჭოს შეხვედრებზე კი საგარეო საქმეთა მინისტრები მიღწეულ შედეგებს ამტკიცებდნენ და არსებული სირთულეების გადაჭრაზე მუშაობდნენ. ეკონომიკისა და ფინანსთა მინისტრები კონკრეტულად „მონეტარული პოლიტიკის კოორდინაციაზე“ იყვნენ ფოკუსირებულნი და ამ მიმართულებით ხელშეკრულებაში შესატან ცვლილებებს ამუშავებდნენ. 1985 წლის დეკემბრის ლუქსემბურგის ევროპული საბჭოს სამიტზე კი ლიდერებმა ყველაზე საკვანძო და პრობლემურ საკითხებზე პოლიტიკურ შეთანხმებას მიაღწია. თუმცა, ამ ფორმალური შეხვედრების გარდა, ყველა დონეზე მომლაპარაკლებლები ორმხრივ და მრავალმხრივ არაფორმალურ ფორმატებშიც ხვდებოდნენ ერთმანეთს. ძირითადი და რეალური საქმე სწორედ მსგავს არაფორმალურ შეხვედრებზე კეთდებოდა.
მხოლოდ 1985 წლის ნოემბერში გააქტიურდა მოლაპარაკებები. ქვეყნები ადვილად შეთანხმდნენ შიდა ბაზრის განმარტებაზე (‘სივრცე შიდა საზღვრების გარეშე, სადაც შესაძლებელია საქონლის, ადამიანების, სერვისისა და კაპიტალის თავისუფალი გადაადგილება’) და ამ მიზნის მიღწევის თარიღზე (1992 წელი). თუმცა, ისინი ვერ თანხმდებოდნენ მიზნის მიღწევისთვის საჭირო ინსტიტუციურ ნაბიჯებზე. ინტენსიური მოლაპარაკებების შემდეგ, სახელმწიფოებმა გადაწყვიტეს, რომ კომისიის თეთრ წიგნში აღნიშნულ ჰარმონიზაციისთვის საჭირო ინსტრუმენტების ორ-მესამედზე დაუშვებდნენ კვალიფიციური უმრავლესობით კენჭისყრას, დანარჩენ ძალიან სენსიტიურ ინსტრუმენტებზე (მაგალითად, არაპირდაპირი გადასახადები) კი კვლავ გადაწყვეტილების მიღების ერთსულოვანი პროცედურა იქნებოდა გამოყენებული.
ევროპული თანამეგობრობისთვის დემოკრატიულობის ხარისხის გაზრდის მიზნით პარლამენტისთვის ძალაუფლების მინიჭება ინტერგავერნმენტალისტური კონფერენციის ერთ-ერთი ყველაზე სადავო საკითხი აღმოჩნდა. ბევრ წევრ ქვეყანას სურდა, რომ პარლამენტს მინისტრთა საბჭოსთან ერთად თანაგადაწყვეტის პროცედურაში მიეღო მონაწილეობა. თუმცა, საბოლოო ჯამში, გადაწყდა, რომ პარლამენტის ძალაუფლება გაიზრდებოდა თანამშრომლობის პროცედურის გაფართოებით (მისი დაფარვის სფერო გახდა ერთიანი ბაზრის რამდენიმე მიმართულება და ინსტრუმენტი). ასევე, პარლამენტს მიენიჭა ახალი უფლება გაფართოებასა და ასოციაციის ხელშეკრულებებზე, თანხმობის მიცემის სახით (ე.წ. თანხმობის პროცედურა). პარლამენტისგან განსხვავებით, არსებობდა ზოგადი შეთანხმება იმაზე, რომ უნდა გაძლიერებულიყო კომისიის აღმასრულებელი ფუნქციები.
საბერძნეთი და ირლანდია, რომელსაც მხარს უჭერდა კომისია და კონფერენციის დამკვირვებლები პორტუგალია და ესპანეთი, ერთიანობის პოლიტიკის (cohesion policy) საშუალებით ითხოვდნენ ღარიბი რეგიონებისთვის თანამეგობრობის დაფინანსების გაზრდას. ამ საკითხზე ბრიტანეთის წინააღმდეგობის გამო გერმანიის თანხმობის გარეშე შეუძლებელი იქნებოდა გადაწყვეტილების მიღება. რაც შეეხება სხვა სფეროებს, გერმანია და დანია მხარს უჭერდნენ ხელშეკრულებაში გარემოს დაცვის პოლიტიკის შეტანას. ასევე, ქვეყნების უმრავლესობას სურდა კვლევასა და ტექნოლოგიურ განვითარებაზე თანამშრომლობის შესახებ რამდენიმე მუხლის დამატება (იმაზე შეთანხმების გარეშე, თუ რამდენი უნდა დახარჯულიყო ამ სფეროზე). და ბოლოს, ტეტჩერის კონსერვატული მთავრობისთვის ძალიან ‘მტკივნეული’ თემა – სოციალური პოლიტიკა – ინტერგავერნმენტალისტური კონფერენციის ერთ-ერთი ყველაზე ძნელად გადაწყვეტადი საკითხი იყო.
ინტერგავერნმენტალისტურმა კონფერენციამ საშუალება მისცა წევრ ქვეყნებს, მოეხდინათ საგარეო პოლიტიკის კოორდინაციის მექანიზმის (ანუ ევროპული პოლიტიკური თანამშრომლობის) რეფორმირება და მოექციათ იგი რომის ხელშეკრულების ქვეშ. ისინი შეთანხმდნენ, რომ მოახდენდნენ თავიანთი საგარეო ეკონომიკური პოლიტიკებისა და საგარეო პოლიტიკების დაახლოებას. ნეიტრალური ირლანდიის, პაციფისტი დანიისა და თავისებურად უცნაური საბერძნეთის მოთხოვნის შემდეგ, ‘ევროპული პოლიტიკური თანამშრომლობის’ საბოლოო ვერსიიდან ამოღებულ იქნა თავდაცვის პოლიტიკის მიმართულებები. ამის გამო, მიღებულ იქნა ‘ევროპული პოლიტიკური თანამშრომლობის’ მხოლოდ შეკვეცილი ვარიანტი. თუმცა, იგი ნებისმიერ შემთხვევაში მაინც მნიშვნელოვან პროცედურულ ცვლილებებს შეიცავდა.
ლუქსემბურგის სამიტზე ევროპულმა საბჭომ დაამტკიცა ასევე კომისიის წინადადება, რომლის მიხედვითაც თანამეგობრობისა და საგარეო პოლიტიკის თანამშრომლობის საკითხების ცვლილებებზე ცალცალკე შეთანხმებების გაფორმების ნაცვლად უნდა შემდგარიყო ერთიანი დოკუმენტი, სადაც გაერთიანდებოდა ხელშეკრულების ყველა ცვლილება. ამ დოკუმენტს დაერქვა ერთიანი ევროპული აქტი (აქტი იმიტომ, რომ სიტყვა ‘ხელშეკრულებაზე’ მისი სადავოობის გამო ვერ შეთანხმდნენ). საგარეო საქმეთა მინისტრებმა 1986 წლის იანვრის ბოლომდე გააგრძელეს რამდენიმე მნიშვნელოვან საკითხზე (მათ შორის, სოციალურ პოლიტიკაზე) მუშაობა. 1986 წლის თებერვლის შუა პერიოდში კი 12 წევრი ქვეყნიდან ცხრამ ბრიუსელში ხელი მოაწერა ერთიან ევროპულ აქტს. დანიამ ეს პროცედურა რეფერენდუმის შედეგებამდე გადადო (თებერვლის ბოლოს ჩატარებულ რეფერენდუმზე დანიელებმა მხარი დაუჭირეს აქტს). იტალიამაც გააჭიანურა პროცედურა იმის გასაპროტესტებლად, რომ პარლამენტის ძალაუფლება არ გაიზარდა საკმარისად. საბერძნეთის მთავრობამ კი დანიისა და იტალიის საბოლოო პოზიციას უცდიდა. 1986 წლის თებერვლის ბოლოს სამივე მათგანმა (ევროენთუზიასტმა იტალიამ, ევროსკეპტიკოსმა დანიამ და ევრომერყევმა საბერძნეთმა) ჰააგაში სპეციალურ ცერემონიაზე ერთობლივად მოაწერეს ხელი აქტს.
შედეგები
ერთიანი ევროპული აქტი (ეეა) შედარებით მცირე, მაგრამ პროდუქტიული დოკუმენტი გამოდგა. მან მთლიანად ვერ შეცვალა ლუქსემბურგის კომპრომისი, მაგრამ ერთიანი ბაზრის უმრავლეს ინსტრუმენტზე კვალიფიციური უმრავლესობის კენჭისყრის დაშვება ერთსულოვნების წინააღმდეგ მაინც მნიშვნელოვანი გარღვევა იყო. პარლამენტისთვის საკანონმდებლო ძალაუფლების გაზრდა არსებით ინსტიტუციურ ინოვაციას წარმოადგენდა, მაგრამ ეს არ იყო ის, რასაც ინტერგავერნმენტალისტურ კონფერენციაზე პარლამენტის მომხრეები ითხოვდნენ.
ერთიანმა ევროპულმა აქტმა ერთმანეთთან დააკავშირა და ერთმანეთის განუყოფელი ნაწილი როგორც ერთიანი ბაზრის დასრულება და მეტი ეკონომიკური ერთიანობა, ასევე, ერთიანი ბაზრის დასრულება და სოციალური პოლიტიკა. ამასთან, აქტმა ხელშეკრულების ქვეშ მოაქცია გარემოს დაცვის პოლიტიკა და საგარეო პოლიტიკის თანამშრომლობა, ოღონდ ეს უკანასკნელი მკაცრად ინტერგავერნმენტალისტურ საწყისებზე დატოვა. მონეტარული პოლიტიკის ერთიან ევროპულ აქტში მოხსენიებას კი ჯერჯერობით მხოლოდ სიმბოლური ხასიათი ჰქონდა.
ეეა დეკლარაციების ფორმით შეიცავდა წევრი სახელმწიფოებისთვის დაშვებულ გამონაკლისებსაც. მაგალითად, ერთიანი ბაზრისგან გამონაკლისი დაუშვეს ირლანდიური სადაზღვევო ინდუსტრიისთვის. ასევე, პორტუგალიის მოთხოვნით, გადაწყვეტილების მიღების პროცესში ეეა-ს მიერ განხორციელებლ ცვლილებებს ზიანი არ უნდა მოეტანა პორტუგალიის ეკონომიკის სენსიტიური და საციცოხლოდ მნიშვნელოვანი სექტორებისთვის. ასეთი დეკლარაციები იყო ინტერგავერნმენტალისტური ვაჭრობის ნათელი მაგალითები და ძირითადად შიდა, ეროვნული მოხმარებისთვის იყო განკუთვნილი.
დელორი სერიოზულად ეჭვობდა, რომ ეს ცვლილებები არ იქნებოდა საკმარისი იმისთვის, რომ 1992 წლისთვის დასრულებულიყო ერთიანი ბაზარი. ამის საპირისპიროდ, ტეტჩერი კმაყოფილი იყო, რომ მოახერხა და კვალიფიციური უმრავლესობით კენჭისყრის, ადამიანების თავისუფალი გადაადგილებისა და პარლამენტის ძალაუფლების საკითხებზე რადიკალური ცვლილებების განხორციელება არ დაუშვა. უფრო მეტიც, მისი აზრით, ერთიანი ევროპული აქტი ბრიტანეთის ბიზნესისთვის მომგებიანი იყო. მართლაც, ტეტჩერი სწორი იყო ეეა-ის კომერციულ უპირატესობებზე, თუმცა, იგი ცდებოდა აქტის ზოგადი, უფრო ფართო შედეგების შეფასებისას. როგორც მოგვიანებით გამოჩნდა, მან, ისევე როგორც დელორმა, არასათანადოდ შეაფასეს ერთიანი ევროპული აქტის და მის შედეგად განხორციელებული ცვლილებების მნიშვნელობა.
რატიფიკაცია
ეროვნული პარლამენტების უმრავლესობამ გართულებების გარეშე მოახდინა ერთიანი ევროპული აქტის რატიფიკაცია. თუმცა, იყო რამდენიმე გამონაკლისიც. გერმანიაში რატიფიკაციის პროცესმა საფუძველი ჩაუყარა ევროპული თანამეგობრობის გადაწყვეტილების მიღებაში წევრი სახელმწიფოების როლის შესახებ დებატებს. 1986 წლის იანვარში დანიის მთავრობამ ორჯერ ვერ მოახერხა ეეა-ზე საპარლამენტო მხარდაჭერის მოპოვება. პარლამენტარები შეშფოთებას ძირითადად მინისტრთა საბჭოში კვალიფიციური უმრავლესობით გადაწყვეტილების მიღების შედეგად დანიის სუვერენიტეტის დაკარგვის თაობაზე გამოთქვამდნენ. ამის გამო, 1986 წლის თებერვალში დანიის მთავრობამ საკითხი რეფერენდუმზე გაიტანა. რეფერენდუმზე მისული 74% მოსახლეობის 56%-მა მხარი დაუჭირა ერთიან ევროპულ აქტს. საბერძნეთის მთავრობის მიერ ევროპული თანამეგობრობის კრიტიკის მიუხედავად, საბერძნეთის პარლამენტმა იოლად მოახდინა ეეა-ს რატიფიკაცია.
ირლანდიაში მოქალაქემ საჩივარი შეიტანა უზენაეს სასამართლოში და ითხოვდა ეეა-ს რატიფიკაციის შეჩერებას იმ მიზეზით, რომ აქტის საგარეო პოლიტიკის მუხლები საფრთხეს უქმნიდა ირლანდიის სუვერენიტეტს. ამან დააბრკოლა ეეა-ს რატიფიკაცია და შეუძლებელი გახადა წინასწარ განსაზღვრულ საბოლოო ვადაში აქტის რატიფიკაციის პროცესის დასრულება. 1986 წლის დეკემბრის ირლანდიის სასამართლოს დრამატული გადაწყვეტილებით, საკითხი გატანილ იქნა რეფერენდუმზე, სადაც 45% მისული ამომრჩევლის 70%-მა დადებითი პოზიცია დააფიქსირა. ამ დაბრკოლების გადალახვის შემდეგ, 1987 წლის ივლისში ერთიანი ევროპული აქტის რატიფიკაცია წარმატებით დასრულდა.
ერთიანი ბაზრის პროგრამა
თეთრი წიგნი
1985 წლის მარტში ევროპულმა საბჭომ კომისიას დაავალა, მოემზადებინა ერთიანი ბაზრის დასრულების პროგრამის პროექტი. დელორმა თეთრი წიგნის პროექტის ანუ დეტალური წინადადებების მომზადება შიდა ბაზრის პორტფოლიოს მქონე კომისიონერ ლორდ არტურ ქოქფილდს გადააბარა.
მათი ხელმძღვანელობით კომისიის მიერ შემუშავებული თეთრი წიგნი მოიცავდა დაახლოებით სამას ინსტრუმენტს, რისი შესრულებითაც 1992 წლის 31 დეკემბრისთვის მიიღწეოდა ერთიანი ბაზარი (ანუ საქონელის, ადამიანების, კაპიტალისა და სერვისის თავისუფალი გადაადგილება). კომისიამ რეკორდულ პერიოდში დაასრულა დოკუმენტზე მუშაობა იმიტომ, რომ ბევრი ინსტრუმენტი კომისიის მიერ ერთიანი ბაზრის დასრულებისთვის განხორციელებული წინა მცდელობების დროს უკვე იყო განხილული და წინ წამოწეული. ქოქფილდმა ეს ინსტრუმენტები ინტეგრაციის ბარიერების სამი კატეგორიის ქვეშ გააერთიანა: ფიზიკური, ტექნიკური და ფისკალური. თეთრი წიგნი ასევე მოიცავდა დეტალურ სამოქმედო გეგმას, რომლის შესაბამისადაც კომისიის წარმომადგენლებს, პოლიტიკოსებს და ბიზნესმენებს შეეძლებოდათ ერთიანი ბაზრის მიმართულებით პროგრესის შეფასება.
1985 წლის ივნისის მილანის სამიტზე ევროპულმა საბჭომ დებატების გარეშე დაამტკიცა კომისიის თეთრი წიგნი.
ერთიანი ბაზრის პროგრამის იმპლემენტაცია
ერთიანმა ევროპულმა აქტმა მწვანე შუქი აუნთო ერთიანი ბაზრის პროგრამის იმპლემენტაციას. თუმცა, მინისტრთა საბჭომ გადაწყვიტა ეეა-ის რატიფიკაციამდეც განეხორციელებინა ერთიანი ბაზრის რამდენიმე ინსტრუმენტები. კომისია აქტიურად ახდენდა სხვადასხვა წინადადებების ინიცირებას, რომელსაც მინისტრთა საბჭო ამტკიცებდა (უმეტესობა მათგანი ახალი თანამშრომლობის პროცედურის ფარგლებში პარლამენტშიც ხვდებოდა). 1986 წლის პირველ ნახევარში თავმჯდომარე ქვეყანა ნიდერლანდებმა პარლამენტს წარუდგინა კვალიფიციური უმრავლესობით მიღებული გადაწყვეტილებები, რათა ეჩვენებინა, რომ საბჭოში კენჭისყრა ტაბუ დადებული თემა აღარ იყო. მომდევნო თავმჯდომარე ქვეყანა ბრიტანეთისთვის ერთიანი ბაზრის დასრულება ყველაზე მაღალი პრიორიტეტი იყო, რის გამოც დიდი ბრიტანეთის პოზიცია ევროპული თანამეგობრობისადმი უჩვეულოდ გახსნილი და თანამშრომლობითი გახდა.
1987 წლიდან ფრაზა ერთიანი ბაზარი ხშირად გამოიყენებოდა შიდა ბაზრის ნაცვლად, მეტწილად იმიტომ, რომ პროგრამა ასოცირებული იყო ერთიან ევროპულ აქტთან. ასევე, სლოგანმა ‘1992’ წარმოუდგენლად ბევრი ადამიანის ყურადღება მიიპყრო. მის ისტორიაში პირველად, ევროპული თანამეგობრობა ევროპელების ზოგადი დისკუსიის საგანი გახდა, დელორი კი ყოველდღიური განხილვის თემა.
1987-88 წლებში ევროპულ თანამეგობრობაში შერწყმის მანიამ იფეთქა. 1987 წელს კომპანიების გაერთიანების 68, 1988 წელს კი სამასამდე შემთხვევა დაფიქსირდა.
კომისიის მიერ დაფინანსებულმა პროექტმა ‘უევროპობის დანახარჯები’ (‘The Cost of Non-Europe’) კიდევ ერთხელ მიიქცია ბიზნეს და საჯარო ინტერესების ყურადღება. კვლევით პროექტს ხელმძღვანელობდა კომისიის ყოფილი მაღალჩინოსანი და ცნობილი იტალიელი ეკონომისტი პაოლო ჩეჩინი. ჩეჩინის ანგარიშში ასახული იყო ყველა ის ზედმეტი დანახარჯი, რისი გაღებაც უწევდათ წევრ ქვეყნებს თუ კერძო სექტორს ევროპის ფრაგმენტულ ეკონომიკაში ფუნქციონირებისათვის, დაწყებული სახელმწიფოების მიერ საზღვრების კონტროლით, დასრულებული საზღვრების ფორმალობებისთვის საჭირო ადმინისტრაციულ პროცედურებზე დახარჯული ფინანსებითა და საზღვრებზე ლოდინით გამოწვეული დანაკარგებით.
ჩეჩინის ანგარიშის ფონზე 1988 წელს ძალაში შევიდა ‘პროგრამა 1992’, რაც ერთიანი ბაზრის დასრულებას გულისხმობდა.
1988 წლის ივნისის ჰანოვერის სამიტზე, ევროპულმა საბჭომ მიიღო გადაწყვეტილება, რასაც მოგვიანებით ეკონომიკური და მონეტარული კავშირის შექმნისთვის საციცოცხლო მნიშვნელობა ჰქონდა – 1990 წლის ივლისისთვის მომხდარიყო ყველა ტიპის კაპიტალის გადაადგილების ლიბერალიზება (გამონაკლისი იყო მხოლოდ საბერძნეთი, ირლანდია, პორტუგალია და ესპანეთი, სადაც ბოლო ვადად 1992 წლის დეკემბერი დაწესდა). ეს იყო პროგრამისთვის მთავარი პოლიტიკური შემობრუნების წერტილი. სწორედ ამის შემდეგ გამოაცხადა ევროპულმა საბჭომ თავის კომუნიკეში, რომ ერთიანი ბაზრის დასრულება უკვე შეუქცევადი პროცესი იყო.
სირთულეები
ჩვეულებრივი ევროპელებისთვის მთავარი მოლოდინი სასაზღვრო პოსტების არარსებობა იყო. ამ მიმართულებით კომისიის თეთრი წიგნი აღნიშნავდა სხვადასხვა წინადადებებს იმისთვის, რომ გაუქმებულიყო საბაჟო ფორმალობები, დოკუმენტები და შემოწმებები. 1992 წლისთვის მინისტრთა საბჭომ თითქმის ყველა ეს ინსტრუმენტი დაამტკიცა. თუმცა, უფრო პრობლემური აღმოჩნდა თავად ადამიანების თავისუფალი გადაადგილების უზრუნველყოფა. იმისათვის, რომ სხვა ქვეყნებზე განეხორციელებინათ ზეწოლა და აეძულებინათ გაეხსნათ საზღვრები ევროპული თანამეგობრობის წევრი სახელმწიფოებისთვის, გერმანიამ, საფრანგეთმა და ბენილუქსის ქვეყნებმა 1985 წელს ლუქსემბურგის ქალაქ შენგენში ხელი მოაწერეს შენგენის ხელშეკრულებას. ამ შეთანხმებით ამ ქვეყნებს შორის მოიხსნა ყველა ტიპის სასაზღვრო ფორმალობა. საბერძნეთი, იტალია, პორტუგალია და ესპანეთი 1992 წლისთვის შეუერთდნენ შენგენის ხელშეკრულებას. ბრიტანეთმა, დანიამ და ირლანდიამ კი უსაფრთხოებისა და სხვა მიზეზებით შეთანხმებაზე უარი განაცხადეს.
ამის საპირისპიროდ, მომხარებლებმა მალევე იხეირეს 1991 წლის მარტის მინისტრთა საბჭოს გადაწყვეტილებით, რომლის მიხედვითაც გაუქმდა საზღვრებს მიღმა პირადი მოხმარებისთვის ნაყიდ ზოგიერთი ტიპის საქონელზე (ძირითადად, საწვავზე, ლიქიორსა და თამბაქოზე) შეზღუდვები. შედეგად, მოქალაქეებს საშუალება მიეცათ, პირადი მოხმარებისთვის საზღვარზე გადაეტანათ 800-მდე სიგარეტი, 90 ლიტრი ღვინო, 110 ლიტრი ლუდი და 10 ლიტრი ძლიერ ალკოჰოლური სასმელები (თუმცა, აეროპორტისა და წყლის ტრანსპორტის წარმომადგენლების წარმატებული ლობის შემდეგ, არ გაუქმებულა ე.წ. duty-free გაყიდვები. ამ საკითხის განხილვა 1999 წლისთვის გადაიდო).
ერთიანი ბაზრის პროგრამის ძირითადი ნაწილი მოიცავდა ვაჭრობის ხელისშემშლელი ტექნიკური ბარიერების თავიდან არიდებისთვის საჭირო ინსტრუმენტებს და ფარავდა ისეთ სფეროებს, როგორებიცაა პროდუქციის სტანდარტები, ტესტირება და სერტიფიცირება; კაპიტალის გადაადგილება; საჯარო შესყიდვები; მუშა ხელის თავისუფალი გადაადგილება; სერვისის თავისუფალი გადაადგილება; ტრანსპორტი; ახალი ტექნოლოგიები; ბიზნეს კანონდებლობა; ინტელექტუალური საკუთრება; ბიზნესის გადასახადები და სხვა.
საერთაშორისო გავლენა
ერთიანი ბაზრის პროგრამამ მალევე ჰპოვა გამოხმაურება არაწევრ ქვეყნებშიც. ‘პროგრამა 1992’ ხშირად ‘ციხესიმაგრე ევროპასაც’ უწოდებდნენ. განსაკუთრებით აშშ-ში იყო შეშფოთება იმასთან დაკავშირებით, რომ ერთიან ბაზარს ნეგატიური გავლენა ექნებოდა ამერიკულ ბიზნესზე. 1988 წლის დეკემბრის როდოსის სამიტზე ევროპულმა საბჭომ განაცხადა, რომ ერთიანი ბაზრის პროგრამა მომგებიანი იქნებოდა ევროპული თანამეგობრობის როგორც წევრი, ისე არაწევრი სახელმწიფოებისთვის და რომ იგი იქნებოდა ‘პარტნიორი ევროპა’ და არა ‘ციხესიმაგრე ევროპა’. თუმცა, ამ განცხადებას ბევრის თვალში აკლდა დამაჯერებლობა. განსაკუთრებით, თანამეგობრობაში ტექსტილის, ბანანისა და მანქანების ექსპორტიორები იყვნენ შეშფოთებულები. ევროპულმა თანამეგობრობამ რომის ხელშეკრულების საფუძველზე კი გააუქმა შიდა კვოტები, მაგრამ სამაგიეროდ შემოიღო საერთო ევროპული თანამეგობრობის მასშტაბის კვოტები, რაც უცხოელი მწარმოებლებისთვის გაღიზიანების საბაბს წარმოადგენდა.
ევროპული ეკონომიკური სივრცე
ერთიანი ბაზრიდან გაძევების შიშით, ევროპული თავისუფალი ვაჭრობის სივრცის (ეთვს – EFTA) ქვეყნებმა ევროპულ თანამეგობრობაში გაწევრიანებაზე დაიწყეს ფიქრი. წევრობის ეკონომიკური სარგებელი იმდენად დიდი იყო, რომ 1989 წლის ივლისში, საბჭოთა კავშირის მხრიდან ურყოფითი პოზიციის მიუხედავად, ნეიტრალურმა ავსტრიამაც კი შეიტანა გაწევრიანების აპლიკაცია. ვოლვოსა და სხვა ეკონომიკური ინტერესების მიერ გაწევრიანების მოთხოვნით მთავრობაზე მნიშვნელოვანი წნეხის და 1980-იანი წლების ბოლოს საერთაშორისო სისტემაში განხორციელებული ცვლილებების მიუხედავად, მეორე ნეიტრალურმა ქვეყანა შვედეთმა გაწევრიანების აპლიკაცის შემოტანისგან თავი მაინც შეიკავა.
ევროპული თანამეგობრობა არ იყო გაფართოებით დაინტერესებული მანამ, სანამ პორტუგალიისა და ესპანეთის გაწევრიანებით გამოწვეულ სირთულეებს არ გადალახავდა და სანამ არ დაასრულებდა ერთიანი ბაზრის პროგრამის იმპლემენტაციას. ამიტომ 1989 წელს დელორმა ეთვს-ს ქვეყნებს შესთავაზა ახალი ტიპის ასოციაციის შეთანხმება (ევროპულ თანამეგობრობასა და ეთვს-ს შორის), საერთო გადაწყვეტილების მიღებითა და საერთო ადმინისტრაციული ინსტიტუტებით. ეს წინადადება ცნობილი გახდა, როგორც ევროპული ეკონომიკუტი სივრცე (ეეს – European Economic Area). როგორც კომისიის წარმომადგენლები მოგვიანებით აცხადებდნენ, ამ საკითხზე მოლაპარაკებები მათთვის ერთ-ერთი ყველაზე რთული და კომპლექსური აღმოჩნდა. მხოლოდ შიდა ბაზრის თემაზე, ეთვს-ის ქვეყნებს თანამეგობრობის დაახლოებით 1400 აქტის იმპლემენტაცია მოუწევდათ. პრობლემური საკითხები იყო, ასევე, თანამეგობრობის სატვირთო მანქანების ავსტრიასა და შვეიცარიაზე ტრანზიტი, თანამეგობრობის თევზსაჭერი გემების ისლანდიურ და ნორვეგიულ წყლებში შესვლა და სხვა. ეეს-ის პირველადი ვარიანტის მიხედვით, წარმოშობილი დავების მოგვარება მოხდებოდა ევროპული თანამეგობრობისა და ეთვს-ის მოსამართლეთა პანელის მიხედვით. სწორედ ეს უკანასკნელი გახდა მიზეზი იმისა, რომ მართლმსაჯულების ევროპულმა სასამართლომ დაბლოკა ეეს-ის საწყისი ვარიანტი. ამის გამო მოლაპარაკებები კვლავ განახლდა. ეეს-ის საბოლოო ვარიანტში ამ სირთული გადალახვის შემდეგ 1992 წელს მიღწეულ იქნა ყველასათვის მისაღები შეთანხმება.
თუმცა, ამ დროისთვის და ამ ფორმით ეეს-მ დაკარგდა საწყისი მიზანი – რომ ეთვს-ის ქვეყნებს მიეღოთ ერთიანი ბაზრის უპირატესობები და სარგებელი თანამეგობრობაში გაწევრიანების გარეშე. ეთვს-ის უმრავლესი წევრისთვის იგი უკვე აღარ წარმოადგენდა ევროპულ თანამეგობრობაში გაწევრიანების სათანადო, წონად ალტერნატივას. ამასთან, ცივი ომი დასრულებული იყო, საბჭოთა კავშირიც აღარ არსებობდა და ნეიტრალურობის არგუმენტმა დაკარგად თავისი სიძლიერე. თანაც, თუნდაც ირლანდიის მაგალითზე, ნათელი იყო, რომ ევროპულ თანამეგობრობაში საერთო საგარეო და უსაფრთხოების პოლიტიკის განვითარება თავსებადი იყო ნეიტრალურობის არგუმენტთან. ამიტომ 1991-1992 წლებში ეთვს-ის თითქმის ყველა ქვეყანამ მეტი ეკონომიკური სარგებლის მიღების მიზნით თანამეგობრობაში გაწევრიანების აპლიკაციები გაააქტიურა.
სოლიდარობა ერთიანობისა (Cohesion) და სოციალური პოლიტიკის მეშვეობით
თავისი წარსულიდან გამომდინარე, დელორი აქტიურად უჭერდა მხარს სოლიდარობის იდეას, ანუ იმას, რომ ერთიანი ბაზრის პროგრამის სიკეთე განაწილებულიყო მდიდარ და ღარიბ წევრ ქვეყნებსა და საზოგადოების ყველა ფენას შორის. იგი ცდილობდა, ერთიან ევროპულ აქტში შეტანილიყო ერთიანობისა (ანუ მდიდარ და ღარიბ ქვეყნებს შორის ეკონომიკური განსხვავებების შემცირების) და ძლიერი სოციალური პოლიტიკის მუხლები. შემდეგი ნაბიჯი კი იქნებოდა სტრუქტურული ფონდებისთვის (რის საშუალებითაც მოხდებოდა ერთიანობის პოლიტიკის იმპლემენტაცია) ფული გამოყოფა და სოციალური პოლიტიკის პროგრამის შემუშავება. თუმცა, ევროპულ თანამეგობრობაში ფულის ხსენებაც კი საფრთხილო იყო. დამატებითი ფინანსების გამოყოფის კატეგორიული წინააღმდეგი განსაკუთრებით ტეტჩერი იყო. იდეოლოგიურად, მისთვის მიუღებელი იყო ერთიანობის და სოციალური პოლიტიკები, რადგან მას მიაჩნდა, რომ ეკონომიკა და საზოგადოება უნდა დაერეგულირებინა არა სახელმწიფოს ან ევროპულ კავშირს, არამედ მხოლოდ ბაზარს.
ერთიანობა (cohesion)
ერთიანობის ბატალიები 1987 წლის თებერვალში დაიწყო, როდესაც დელორმა საბიუჯეტო წინადადებების პაკეტი წარადგინა. იგი შეიცავდა დაფინანსების მნიშვნელოვან გაზრდას კვლევასა და განვითარებაზე, ტრანსპორტზე, გარემოს დაცვის პოლიტიკაზე და განსაკუთრებით, ერთიანობაზე. მაგალითად, დელორის შემოთავაზებით, სტრუქტურული ფონდების დაფინანსება ორმაგდებოდა და ძირითადი ფოკუსირება მოხდებოდა ევროპული თანამეგობრობის საშუალო შემოსავლის 75%-ს ქვემოთ მყოფ რეგიონებზე (ანუ საბერძნეთზე, ირლანდიაზე, პორტუგალიასა და ესპანეთზე). თანამეგობრობის დამატებითი ხარჯების დაფარვა მოხდებოდა დელორის მიერ შემოთავაზებული ახალი საბიუჯეტო წყაროდან, რომელიც განისაზღვრებოდა წევრი ქვეყნის GDP-ის მიხედვით. ამასთან, ტეტჩერის მხრიდან მოსალოდნელი წინააღმდეგობის გასანეიტრალებლად, დელორმა შემოიტანა წინადადება, შემცირებულიყო საერთო სოფლის მეურნეობის პოლიტიკის ხარჯები და დაწესებულიყო უკეთესი საბიუჯეტო დისციპლინა. იმისათვის, რომ თავიდან აცილებულიყო ყოველწლიური საბიუჯეტო ბატალიები, დელორის პაკეტი მოიცავდა ხუთწლიან პერიოდს (1988-1992).
ერთიანობის ბატალიების მთავარი ხაზი გადიოდა ტეტჩერსა და სტრუქტურული ფონდების გაზრდის მომხრეებს შორის. ამ უკანასკნელთა რიგში შედიოდნენ (განსაკუთრებით) დელორი და ესპანეთის პრემიერ-მინისტრი ფილიპე გონსალესი. ამავე დროს, ესპანეთი იყო იმ ოთხ სახელმწიფოთა არაოფიციალური ლიდერი, რომლებიც ყველაზე მეტად იხეირებდნენ სტრუქტურული ფონდების დაფინანსების გაზრდით (საბერძნეთი, იტალია, ესპანეთი, პორტუგალია და ირლანდია. მათ ხშირად ‘ხმელთაშუაზღვისპირეთის კლუბსაც’ უწოდებდნენ – ‘Club Med’). ტეტჩერმა მაშინვე მოიხსენია დელორი, როგორც არარჩეული სოციალისტი მფლანგველი. მან არც არჩეული სოციალისტი გონსალესი მოიხსენია დადებითად. ტეტჩერი დარწმუნებული იყო, რომ გრძელვადიან პერიოდში, ამაყი და უძველესი ქვეყანა ესპანეთი ადვილად გაცვლიდა თავის ეროვნულ თვითიდენტობას გერმანულ სუბსიდიებზე.
რაც შეეხება გერმანიას, მის პოზიციაზეა იყო დამოკიდებული ერთიანობის პოლიტიკის ბედი, ვინაიდან სწორედ გერმანია იყო ევროპული თანამეგობრობის ბიუჯეტში ყველაზე მეტი ფინანსების შემტანი. სწორედ ამიტომ დელორის პაკეტის მოლაპარაკებებში საციცოხლო მნიშნელობა ჰქონდა კოლის გადაწყვეტილებას. კოლი პრინციპში უჭერდა მხარს ერთიანობის პოლიტიკას, თუმცა, პრაქტიკულად არ სურდა ბიუჯეტის გაზრდა. მას არც ის სურდა, რომ სოფლის მეურნეობის სუბსიდიებზე თანამეგობრობის დაფინანსების შემცირებით გერმანელი ფერმერები გაეღიზიანებინა.
1987 წლის სამიტები, სადაც ძირითადი თემა სწორედ სტრუქტურული ფონდებისთვის დაფინანსება გაზრდა-არგაზრდა იყო, ძალიან წააგავდა 1980-იანი წლების დასაწყისში გამართულ ევროპული საბჭოს შეხვედრებს – ერთი მხრივ, ტეტჩერი კატეგორიული წინააღმდეგი იყო ხარჯების გაზრის და ამავე დროს გამწარებით იცავდა ბრიტანეთისთვის ანაზღაურების საკითხს, მეორე მხრივ კი, სხვა ლიდერები მოუწოდებნენ მას, რომ მიეღო დელორის წინადადებები.
1988 წლის პირველ ნახევარში ეს არასასიამოვნო და დაუმთავრებელი საქმე გერმანიის თავმჯდომარეობამ გადაიბარა. კოლი დილემის წინაშე იდგა: როგორც გერმანიის კანცლერს, მას სურდა გერმანელი ფერმერები სუბსიდიების შემცირებისგან, გერმანელი გადასახადის გადამხდელები კი თანამეგობრობის ბიუჯეტში გერმანიის მეტი შენატანისგან დაეცვა; როგორც მინისტრთა საბჭოს თავმჯდომარე ქვეყანა კი, კოლს სურდა, რომ ერთხელ და საბოლოოდ გადაეჭრა ეს მზარდი და ფეთქებადი პრობლემა, რომელიც გერმანიის კიდევ ერთ ინტერესს – ერთიანი ბაზრის პროგრამის იმპლემენტაციას – უშლიდა ხელს. 1988 წლის თებერვლის ბრიუსელის სპეციალურ სამიტზე კოლი დათმობაზე წავიდა – იგი ბიუჯეტის გაზრდას დათანხმდა. სანაცვლოდ, ტეტჩერმა უკან წაიღო თავისი დაჟინებული მოთხოვნა, შემცირებულიყო ხორბლის მაღალი გარანტირებული ფასები. ბრიტანეთისთვის ანაზღაურების სქემა, რომელიც 1984 წლის ფონტენმბლოს სამიტზე იქნა მიღებული, ძალაში დარჩა. გერმანელი ფერმერებისთვის კი კვლავ გაგრძელდა დიდი რაოდენობით სუბსიდირება. შეთანხმების მიხედვით 1992 წლისთვის გაორმაგდებოდა სტრუქტურული ფონდების დაფინანსება. თავმჯდომარე ქვეყანა გერმანიამ კი საბიუჯეტო დავის მოგვარებისთვის დიდი პატივისცემა და აღიარება დაიმსახურა. თუმცა, მთავარი გამარჯვებული მაინც ევროპული თანამეგობრობა აღმოჩნდა: ერთიანობა (cohesion) ეკონომიკური და პოლიტიკური ინტეგრაციის უმნიშვნელოვანესი ინსტრუმენტი გახდა, დელორის პაკეტზე შეთანხმებით კი ‘1992’-ის გზაზე ყველა სერიოზული დაბრკოლება მოიხსნა.
სოციალური პოლიტიკა
დელორისა და მემარცხენე მთავრობების გულის გასახარად, ერთიანმა ევროპულმა აქტმა კვალიფიციური უმრავლესობით კენჭისყრის პროცედურის დაფარვის ქვეშ მოაქცია ‘მუშათა ჯანმრთელობა და უსაფრთხოებაც’. სწორედ ამ მუხლის ქვეშ განხორციელდა ყველაზე დიდი და მნიშვნელოვანი სოციალური პოლიტიკის კანონმდებლობის მიღება 1980-იანი წლების ბოლოს. ეს პერიოდი ევროკავშირის ისტორიაში სოციალური პოლიტიკისთვის ყველაზე აქტიური აღმოჩნდა. გარდა ამისა, ჯანმრთელობისა და უსაფრთხოების კანონმდებლობაზე კვალიფიციური უმრავლესობით კენჭისყრის გავრცელებამ საშუალება მისცა კომისიას, ცხოვრებაში გაეტარებინა სოციალური პოლიტიკის სხვა ინსტრუმენტებიც. წევრი ქვეყნები მხარს უჭერდნენ დელორის სურვილს, რომ ‘პროექტი 1992’-ის ფართო სოციალური მიმართულება მთლიანად მოეცვა კომისიას. მხოლოდ ტეტჩერი იყო კატეგორიული წინააღმდეგი. ამის მიუხედავად, 1988 წლის ივნისის ჰანოვერის სამიტზე ევროპულმა საბჭომ განაცხადა, რომ იმისათვის, რომ ერთიანი ბაზარი ყოფილიყო ყველასთვის სარგებლის მომტანი, საჭირო იყო სამუშაო პირობებისა და ცხოვრების სტანდარტების გაუმჯობესება, ჯანმრთელობისა და უსაფრთხოების უზრუნველყოფა, პროფესიული მომზადების ხელმისაწვდომობა, და ინდუსტრიის ორივე მხარეს (დამსაქმებელსა და დასაქმებულს) შორის დიალოგის წარმოება.
1988 წლის ბოლოს დელორმა შეადგინა ძირითადი სოციალური უფლებების ქარტია და სთხოვა მანამდე თითქმის უსაქმურ ეკონომიკურ და სოციალურ კომიტეტს (რომელიც ევროპული თანამეგობრობის ეკონომიკურ და სოციალურ აქტორებს წარმოადგენს), დაეფიქსირებინა მისი პოზიცია. კომიტეტში წარმოდგენილი დამსაქმებელთა წარმომადგენლების წინააღმდეგობის მიუხედავად, კომიტეტმა თავის ანგარიშში მხარი დაუჭირა დელორის ინიციატივას. თუმცა, დელორისთვის მთავარი მხარდაჭერა მაინც საფრანგეთიდან მოდიოდა, სადაც სოციალისტი მიტერანისთვის ასეთი ინიციატივა მხოლოდ და მხოლოდ მისასალმებელი იყო. ყველაფერთან ერთად, მისთვის ეს ინიციატივა მემარცხენე ამომრჩევლების გულის მოგებას ნიშნავდა. ამიტომ 1989 წლის მეორე ნახევარში მინისტრთა საბჭოს საფრანგეთის თავმჯდომარეობისას მიტერანმა სოციალური პოლიტიკა თავისი დღის წესრიგის ზედა ნაწილში აიტანა. საფრანგეთის მხრიდან ზურგგამაგრებულმა დელორმა მალევე მოამზადა თანამეგობრობის მუშათა ფუნდამენტური სოციალური უფლებების ქარტიის პროექტი, რომელსაც თან დაურთო 50 ინსტრუმენტამდე მოცულობის სამოქმედო გეგმა (მათი დაახლოებით ნახევარი ევროპულ დონეზე კანონმდებლობის მიღებას საჭიროებდა). 1989 წლის დეკემბრის სტრასბურგის სამიტზე, მიტერანის მხრიდან აქტიური ლობირების წყალობით, თორმეტი წევრი ქვეყნიდან თერთმეტმა მხარი დაუჭირა სოციალურ ქარტიას. მხოლოდ ტეტჩერი იყო წინააღმდეგი.
ერთიანობის პოლიტიკის მსგავსად, სოციალური პოლიტიკაც ბრიტანეთსა და დანარჩენ წევრ ქვეყნებს შორის დაპირისპირების საგანი გახდა. თუმცა, თუ ბრიტანეთმა საბოლოო ჯამში მიიღო ერთიანობის პოლიტიკა, სოციალური პოლიტიკის შემთხვევაში ბოლომდე წინააღმდეგი დარჩა. ამის რამდენიმე მიზეზი შეიძლება დასახელდეს. პირველი ის, რომ ერთიანობის პოლიტიკის დაბლოკვით შეიძლება საფრთხე შექმნოდა ‘პროგრამა 1992’-ის იმპელემტაციას, ვინაიდან ხმელთაშუაზღვისპირეთის კლუბის წევრებს და მათ მხარდამჭერებს შეიძლება დაებლოკათ ერთიანი ბაზრის ინსტრუმენტების მიღების პროცესი. და მეორე, სტრუქტურული ფონდების დაფინანსების გაზრდით თავად ბრიტანეთიც იხეირებდა, ვინაიდან რეფორმირებული სტრუქტურული ფონდების მიზანი 2-ის მიხედვით, მოხდებოდა ეკონომიკური მოდერნიზაცია და ადაპტაცია ისეთი რეგიონების, სადაც ერთიანი ბაზრის შექმნის გამო დაიხურა ინდუსტრიული ობიექტები. ამის საპირისპიროდ კი, ერთი მხრივ, სოციალური პოლიტიკა ბრიტანეთისთვის არ იყო პირდაპირი სარგებლის მომტანი და, მეორე მხრივ, სოციალური პოლიტიკისადმი ბრიტანეთის წინააღმდეგობა ერთიანი ბაზრის პროგრამას არ უქმნიდა საფრთხეს.
ევროპული ინტეგრაციის „ოქროს ეპოქა“: მაასტრიხტის ხელშეკრულება
ეკონომიკური და მონეტარული კავშირი
დელორის კომიტეტი და ანგარიში
1988 წლის ივნისის ჰანოვერის სამიტამდე კოლმა და დელორმა მიაღწის შეთანხმებას, რომლის მიხედვითაც კოლი ევროპულ საბჭოს შესთავაზებდა კომიტეტის შექმნას. კომიტეტი დაკომპლექტდებოდა ძირითადად ცენტრალური ბანკის მმართველებისგან და მას უხელმძღვანელებდა დელორი. კომიტეტის მთავარი მიზანი იქნებოდა ემკ-ის მიღწევის გზებისა და ალტერნატივების შესწავლა და წარმოდგენა. ევროპულმა საბჭომ მიიღო კოლის შემოთავაზება, რითაც დაფუძვნდა დელორის კომიტეტი. მისი წევრები იყვნენ 12 ცენტრალური ბანკის მმართველი, ორი კომისიონერი (მათ შორის, დელორი) და სამი დამოუკიდებელი ექსპერტი.
ამავე ჰანოვერის სამიტზე დელორი კომისიის პრეზიდენტად ხელმორედ დანიშნეს.
1989 წლის აპრილში კი კომიტეტმა თავისი ანგარიში წარმოადგინა. დელორის კომიტეტმა ეკონომიკური კავშირის ოთხი ძირითადი ელემენტი წარმოადგინა: ერთიანი ბაზარი, კონკურენციის პოლიტიკა და ბაზრის გამაძლიერებელი სხვა მექანიზმები, ერთიანობა (cohesion), და მაკროეკონომიკური პოლიტიკის კოორდინაცია. მან მონეტარული კავშირი განმარტა, როგორც „ვალუტების სრული და შეუქცევადი კონვერტაბელურობა; კაპიტალის ტრანზაქციების სრული ლიბერალიზაცია და საბანკო და სხვა საფინანსო ბაზრების სრული ინტეგრაცია; ვალუტის ცვლილების მარჟების გაუქმება და გაცვლითი კურსის პირობების შეუქცევადად, საბოლოოდ დადგენა“.
დელორის ანგარიში ეკონომიკური და მონეტარული კავშირის მისაღწევად საჭირო სამ ეტაპიანი მიდგომის შეთავაზებით გახდა ყველაზე ცნობილი. პირველ ეტაპზე მოხდებოდა კაპიტალის მოძრაობის სრული ლიბერალიზაცია და წევრებს შორის მაკროეკონომიკური პოლიტიკის უფრო მჭიდრო კოორდინაცია. მეორე ეტაპზე დაარსდებოდა ცენტრალური ბანკების ევროპული სისტემა და გაცვლითი კურსის მექანიზმში მოხდებოდა ვალუტის ცვლილების მარჟების მუდმივი შემცირება. და ბოლოს, მესამე ეტაპზე, დადგინდებოდა გაცვლითი კურსის მუდმივი, არაცვლადი, ფიქსირებული პირობები და ეკონომიკურ და მონეტარულ პოლიტიკაზე პასუხისმგებლობა ეროვნული ინსტიტუტებიდან გადაეცემოდა ევროპული თანამეგობრობის ინსტიტუტებს.
ცვალებადი პოლიტიკური ვითარება
1980-იანი წლების ბოლოსა და 1990-იანი წლების დასაწყისში ევროპული ინტეგრაციის ცვალებადი პოლიტიკური ვითარების ნათელი გამოხატულებები იყო ცენტრალური და აღმოსავლეთ ევროპის მშვიდობიანი რევოლუციები, გერმანიის გაერთიანება და საბჭოთა კავშირის დაშლა. ამასთან, ერთიანი ბაზრის პროგრამის იმპლემენტაციასა და ემკ-ის სფეროში ძვრებმა წინა პლანზე წამოწია ევროპული თანამეგობრობის ინსტიტუტების პასუხისმგებლობისა და ლეგიტიმაციის საკითხები. ასევე, მწვავედ იქნა დაყენებული ისეთი თემები, როგორიცაა დემოკრატიული დეფიციტი, ბაზრის ლიბერალიზაცია/ინტეგრაციისა და ემკ-ის გავლენა ადამიანების ყოველდღიურ ცხოვრებასა და ეროვნულ სუვერენიტეტზე და სხვა.
ამ პროცესებმა წევრ ქვეყნებში ინსტიტუციური და პოლიტიკის რეფორმებისადმი ინტერესი გააღვივა. 1990 წლის დასაწყისში დელორმა და სხვა ლიდერებმა აქტიურად მოითხოვეს ევროპული თანამეგობრობის ინსტიტუციური და პოლიტიკის მიმართულებების რეფორმა. 1990 წლის მარტში ბელგიამ პირველმა შეიტანა პოლიტიკური კავშირის ოფიციალური წინადადება. მხოლოდ ბრიტანეთი და დანია შეეწინააღმდეგნენ პოლიტიკურ კავშირზე ინტერგავერნმენტალისტური კონფერენციის დაწყებას.
ეკონომიკური და მონეტარული კავშირის მსგავსად, პოლიტიკური კავშირისთვის მთავარი ბიძგი ისევ საფრანგეთისა და გერმანიისგან წამოვიდა. 1990 წლის მარტში აღმოსავლეთ გერმანიის არჩევნების შემდეგ, მიტერანისთვის ნათელი იყო, რომ გერმანიის გაერთიანება გარდაუვალ პროცესს წარმოადგენდა. თანამეგობრობასთან გერმანიის უფრო მჭიდროდ დასაკავშირებლად, მიტერანმა პოლიტიკურ კავშირზე ფრანგულ-გერმანული ინიციატივა წარმოადგინა. მიტერანმა და კოლმა მოითხოვეს ევროპული საბჭოს საგანგებო სხდომა, რომელზე ამ თემასთან დაკავშირებით ინტერგავერნმენტალისტური კონფერენციის დაწყების შესაძლებლობა იქნებოდა განხილული. კოლმა და მიტერანმა არ წარმოადგინეს პოლიტიკური კავშირის განმარტება, თუმცა, ახსენეს მისი ოთხი ელემენტი: მეტი დემოკრატიული ლეგიტიმაცია, უფრო ეფექტური გადაწყვეტილების მიღება, თანმიმდევრული სოციალურ-ეკონომიკური პოლიტიკა, და საერთო საგარეო და უსაფრთხოების პოლიტიკის ჩამოყალიბება.
1990 წლის აპრილში დუბლინში ევროპულმა საბჭომ წარმოადგინა მეორე ინტერგავერნმენტალისტური კონფერენციის იდეა, მაგრამ ტეტჩერის გამო, ზუსტი თარიღი არ დაასახელა. 1990 წლის ივნისში დუბლინის სამიტზე ევროპულმა საბჭომ კვლავ განიხილა ეს საკითხი. სამიტზე მიღწეულ იქნა შეთანხმება, რომ 1990 წლის დეკემბერში რომში დაიწყებოდა ორი ინტერგავერნმენტალისტური კონფერენცია, ერთი ეკონომიკურ და მონეტარულ კავშირზე და ერთი პოლიტიკურ კავშირზე.
მაასტრიხტის ხელშეკრულება
1990 წლის დეკემბერში წევრმა სახელმწიფოებმა დაიწყეს ორი ინტერგავერნმენტალისტური კონფერენცია ემკ-სა და პოლიტიკურ კავშირზე. კონფერენციები ერთი წლის შემდეგ დასრულდა მაასტრიხტის სამიტზე იმ შედეგით, რომ მოხდებოდა არა მხოლოდ არსებული ხელშეკრულებების გადახედვა, არამედ ასევე ევროკავშირის ახალი ხელშეკრულების მიღება. კონფერენციის დაწყებისას ყველა თანხმდებოდა ემკ-ის განმარტებაზე. პოლიტიკური კავშირის ცნება კი ბუნდოვანი იყო, არავინ იცოდა ზუსტად რას ნიშნავდა იგი. ერთი რამ, რაც იცოდნენ იყო ის, რომ პოლიტიკური კავშირი არ ნიშნავდა უნიტარულ პოლიტიკურ სისტემას ანუ ევროპის შეერთებულ შტატებს.
1990-1991 წლების ინტერგავერნმენტალისტური კონფერენციები ერთიან ევროპულ აქტზე 1985-1986 წლის ინტერგავერნმენტალისტური კონფერენციის მსგავსად მიმდინარეობდა. ქვედა რეგულარულ სამუშაო დონეზე საგარეო საქმეთა მინისტრების წარმომადგენლები (როგორც წესი, ბრიუსელში წევრი ქვეყნების მუდმივი წარმომადგენლების სახით) განიხილავდნენ პოლიტიკურ კავშირს, ეროვნული ცენტრალური ბანკებისა და ფინანსთა სამინისტროს მაღალი თანამდებობის პირები კი ეკონომიკური და მონეტარული კავშირის საკითხებზე მუშაობდნენ. მოლაპარაკებების შემდეგი დონე იყო საგარეო და ფინანსთა მინისტრები, რომლებიც საბჭოს შესაბამისი კონფიგურაციების ფორმატებში აფასებდნენ მიმდინარე პროგრესს და ერთმანეთთან ათანხმებდნენ პოლიტიკურად უფრო სენსიტიურ საკითხებს. და ბოლოს, ევროპული საბჭოს სხდომებზე წევრი სახელმწიფოების ლიდერები ყველაზე რთულ და მოწყვლად თემებზე მართავდნენ მოლაპარაკებებს.
თავიდან იმედოვნებდნენ, რომ კონფერენციები 1991 წლის ივნისის ლუქსემბურგის სამიტისთვის დასრულდებოდა. თუმცა, ისინი დამატებით კიდევ 6 თვე, დეკემბრის მაასტრიხტის სამიტამდე გაგრძელდა. ინტერგავერნმენტალისტური კონფერენციების გახსნა 1990 წლის დეკემბერში რომში შედგა, თუმცა, ძირითადი სამუშაო ლუქსემბურგისა და ნიდერლანდების თავმჯდომარეობისას განხორციელდა. მომლაპარაკებლების უმრავლესობა ერთიანი ევროპული აქტის ინტერგავერნმენტალისტურ კონფერენციაშიც იღებდა მონაწილეობას. კომისია ამჯერადაც იყო წარმოდგენილი კონფერენციაზე, თუმცა, მას კვლავ არ შეეძლო საბოლოო გადაწყვეტილების დაბლოკვა.
მსგავსებებთან ერთად, 1990-1991 წლების ინტერგავერნმენტალისტური კონფერენციები ეეა-ს კონფერენციისგან პროცედურულადაც განსხვავდებოდნენ. თუ ერთიანი ევროპული აქტის ბაზისი დუჯის კომიტეტმა, ემკ-ისა კი დელორის კომიტეტმა მოამზადა, პოლიტიკური კავშირისთვის არავითარი მოსამზადებელი კომიტეტი არ შექმნილა. სწორედ ამან გამოიწვია კონფერენციის დასაწყისში მცირე დაბნეულობა პოლიტიკური კავშირის რაობასა და მოლაპარაკებების ზუსტ დღის წესრიგთან დაკავშირებით. შესაძლოა, ეს მოლაპარაკებების დაგეგმილზე მეტ ხანს გაგრძელების მიზეზიც ყოფილიყო.
ეკონომიკური და მონეტარული კავშირი
გერმანული ცენტრალური ბანკის გავლენით გერმანელი მომლაპარაკებლები მოითხოვდნენ, რომ ევროპულ დონეზე მონეტარულ პოლიტიკაზე პასუხისმგებლობა აეღო ერთიან, დამოუკიდებელ ინსტიტუტს, რომელსაც ექნებოდა ფასების სტაბილურობის შენარჩუნების მკაფიო საკანონმდებლო მანდატი. ანუ ევროპული ცენტრალური ბანკი (ეცბ) უნდა ყოფილიყო გერმანული ცენტრალური ბანკის ევროპული მოდელი. ასევე, ისინი ყურადღებას ამახვილებდნენ ემკ-ის მომავალ წევრებს შორის ეკონომიკური ერთიანობის (economic convergence) მნიშვნელობაზეც, თუნდაც ეს მომხდარიყო ისე, რომ ემკ-ის მესამე ეტაპზე ყველა ქვეყანას ვერ შეძლებოდა მასში მონაწილეობა. 1991 წელს, მეორე ვადის დასრულებამდე დიდი ხნით ადრე, ბრიუსელში დელორთან და ბონში კოლთან კინკლაობით დაღლილმა გერმანიის ცენტრაული ბანკის პრეზიდენტმა პოლმა თანამდებობა დატოვა.
ახალი პრეზიდენტი ჰანს ტიეტმეიერი წინამორბედის მსგავსად აგრესიულად იცავდა გერმანიის ცენტრალური ბანკის ინტერესებს. იგი გერმანიის მთავრობას აფრთხილებდა იმაზე, რომ სხვა ევროპულ ქვეყნებს არ ჰქონდათ ინფლაციის ისტორიული შიში და რომ შემოთავაზებული ეცბ შეიძლება არ ყოფილიყო პოლიტიკური კონტროლისგან ისეთი დამოუკიდებელი, როგორც გერმანიის ცენტრალური ბანკი იყო. გერმანიის მოსახლეობა მხოლოდ მაშინ გააქტიურდა, რაც გაზეთმა Bild-მა საკუთარ წინა ფურცელზე გამოაქვეყნა წარწერა „გერმანული მარკის დასასრული“ (The End of the D-Mark).
საფრანგეთს ემკ-თან დაკავშირებით განსხვავებული ინსტიტუციური ინტერესები ჰქონდა. საფრანგეთს ცენტრალური ბანკის დამოუკიდებლობის ტრადიცია არ ჰქონდა, ამიტომ მას სურდა, რომ ეცბ გარკვეული პოლიტიკური კონტროლის ქვეშ ჰყოლოდა. თუმცა, ამის შეუძლებლობაში ის კონფერენციის დაწყებამდეც დარწმუნდა. ამიტომ, როგორც ემკ-ზე ვაჭრობის ნაწილი, იგი დათანხმდა, რომ საკუთარი ცენტრალური ბანკი დამოუკიდებელი გაეხადა. გარდა ამისა, საფრანგეთი მოითხოვდა, რომ ეცბ ემკ-ის მეორე ეტაპის დასაწყისში დაარსებულიყო. ფრანგების აზრით, ფუნქციონირებადი ეცბ და ერთიანი ვალუტის შემოტანის მკაცრი წესები წევრ ქვეყნებს შორის ეკონომიკურ ერთიანობას შეუწყობდა ხელს. თუმცა, გერმანია ამასაც ეწინააღმდეგებოდა. გერმანელებს ეშინოდათ, რომ ვინაიდან მესამე ეტაპის დაწყებამდე ეცბ თავის მთავარ ფუნქციებს ვერ შეასრულებდა, მისი ადრეულ ეტაპზე დაარსება ბანკის მიზნებსა და პრესტიჟზე ნეგატიურად აისახებოდა.
1991 წლის მაისში თავმჯდომარე ქვეყანა ლუქსემბურგმა წარმოადგინა ემკ-ზე ხელშეკრულების ტექსტის პროექტი. იგი მოიცავდა შედარებით ნაკლებ მნიშვნელოვან მეორე ეტაპსაც, რომლის განმავლობაშიც ცენტრალური ბანკის მმართველთა კომიტეტი ეროვნული მონეტარული პოლიტიკების კოორდინაციას მოახდენდა. პროექტის მიხედვით, ევროპული ცენტრალური ბანკი დაარსდებოდა მესამე ეტაპის დაწყებისას, მეორე ეტაპის დასაწყისში კი დაფუძვნდებოდა ეცბ-ის წინამორბედი ევროპული მონეტარული ინსტიტუტი. ამ უკანასკნელის მთავარი მიზანი იქნებოდა წევრ ქვეყნებს შორის ეკონომიკური და მონეტარული პოლიტიკის სფეროში თანამშრომლობის უზრუნველყოფა და მესამე ეტაპის დაწყებისთვის პროცედურულად მომზადება. ლუქსემბურგის პროექტმა ასევე განიხილა კონვერგენციის (ერთიანობის, შერწყმის) კრიტერიუმის საკითხებიც (ანუ ევროკავშირში ემკ-ის წევრი და არაწევრი ქვეყნების ორ-დონიანი სისტემის შესაძლებლობა) და შეძლებდა თუ არა რომელიმე ქვეყანა ერთიანი ვალუტის გარეთ დარჩენას.
კონფერენციის განმავლობაში შეთანხდნენ, რომ მესამე ეტაპის დასაწყებად აუცილებელი იყო კონვერგენციის მაღალი ხარისხის მიღწევა. ამან ლოგიკურად წარმოშვა კითხვები: უნდა დაწყებულიყო თუ არა მესამე ეტაპი მანამ, სანამ ყველა ქვეყანა შეასრულებდა კონვერგენციის კრიტერიუმებს? ანუ უნდა შექმნილიყო თუ არა ორ-დონიანი ევროკავშირი? ასევე, უნდა მისცემოდათ თუ არა წევრ ქვეყნებს უფლება, არ მიეღოთ მესამე ეტაპში მონაწილეობა, თუნდაც, უკვე შესრულებული ჰქონოდათ კონვერგენციის კრიტერიუმები? იქიდან გამომდინარე, რომ დადგენილ ვადებში ყველა ქვეყანა ვერ შეასრულებდა კონვერგენციის მკაცრ კრიტერიუმებს, შეთანხმდნენ, რომ მესამე ეტაპი დაიწყებოდა და მასში მონაწილეობას მიიღებდა ის წევრი სახელმწიფო, რომელიც ამ დროისთვის დააკმაყოფილებდა აღნიშნულ კრიტერიუმებს. ეს ნიშნავდა იმას, რომ რამდენიმე სახელმწიფო აუცილებლად აღმოჩნდებოდა მესამე ეტაპის მიღმა. მათ შორის იქნებოდნენ საბერძნეთი, პორტუგალია, ესპანეთი და შესაძლოა, იტალიაც. იმის შიშით, რომ მესამე ეტაპში არ მონაწილეობით შეიძლება მომხდარიყო მათი მარგინალიზაცია, ორმა დიდმა ქვეყანა (იტალიამ და ესპანეთმა) პირველი საბიუჯეტო შეკვეცები განახორციელეს.
1991 წლის მაისში ფინანსთა მინისტრები შეთანხმდნენ, რომ ორ-დონიანი სისტემა გარდაუვალი იყო. კონსენსუსი იყო იმ საკითხზეც, რომ თუ რომელიმე ქვეყანა შეძლებდა კონვერგენციის კრიტერიუმების დაკმაყოფილებას, მაგრამ არ სურდა მესამე ეტაპში მონაწილეობა, მას ექნებოდა ამის უფლება. ამასთან, არცერთ ქვეყანას არ ჰქონდა უფლება, მესამე ეტაპზე გადასვლა დაებლოკა. და ბოლოს, არცერთი ქვეყანა არ იქნებოდა იძულებული, მიეღო ერთიანი ვალუტა. სხვა სიტყვებით, ბრიტანეთი და დანია არ დაბლოკავდნენ მესამე ეტაპზე გადასვლის პროცესს, და ამასთან, არც მასში მონაწილეობას აიძულებდა ვინმე. მეიჯორმა, ტეტჩერის შემდეგ ბრიტანეთის ახალმა პრემიერ-მინისტრმა, ახალი შემოთავაზებული ხელშეკრულების ამ მუხლის შეფასებისას განაცხადა, რომ „ჩვენ გადავალთ მესამე ეტაპზე თუ გვინდა, როდესაც გვინდა და იმ პირობებით, რომელსაც ჩვენ სწორედ მივიჩნევთ“.
კონფერენციაზე მიღებული ფორმულის მიხედვით, მესამე ეტაპი დაიწყებოდა ან 1997 წლის იანვარში, თუ წევრი ქვეყნების უმეტესობა დააკმაყოფილებდა კონვერგენციის კრიტერიუმებს ან 1999 წლის იანვარში განურჩევლად იმისა, თუ რამდენს წევრ სახელმწიფოს ექნებოდა ეს კრიტერიუმები შესრულებული. მომლაპარაკლებლები, საბოლოო ჯამში, დათანხმდნენ გერმანიის მკაცრ კრიტერიუმებს:
- ინფლაციის საშუალო მაჩვენებელი 1,5%-ზე მეტად არ უნდა აღემატებოდეს ამ მხრივ სამი ყველაზე წარმატებული წევრი ქვეყნის ინფლაციის საშუალო მაჩვენებელს.
- საბიუჯეტო დეფიციტი უნდა იყოს GDP-ის 3%-ზე ნაკლები.
- სახელმწიფოს დავალიანება უნდა იყოს GDP-ის 60%-ზე ნაკლები.
- წლიური ნომინალური გრძელვადიანი საპროცენტო განაკვეთი არ უნდა აღემატებოდეს ამ მხრივ სამი ყველაზე წარმატებული წევრი ქვეყნის საშუალო განაკვეთს.
- წევრი ქვეყნის ვალუტა სულ მცირე ორი წლის განმავლობაში უნდა ფიქსირდებოდეს გაცვლითი კურსის მექანიზმის ნორმალურ ჩარჩოებში, გაუფასურების გარეშე.
კონფერენციაზე ასევე შეთანხმდნენ, რომ ეცბ-სა და ეროვნული ცენტრალური ბანკებისგან შემდგარი ცენტრალური ბანკების ევროპული სისტემა მესამე ეტაპის დასაწყისში დაარსდებოდა. ეცბ-ის მმართველი საბჭო კი, რომელიც შედგებოდა ეროვნული ცენტრალური ბანკის მმართველებისა და ევროპული საბჭოს მიერ დანიშნული ექვს-წევრიანი აღმასრულებელი ბორდისგან, იქნებოდა უმაღლესი გადაწყვეტილების მიმღები ორგანო, და მისი პასუხისმგებლობის სფერო იქნებოდა მონეტარული პოლიტიკა, უცხოური გაცვლითი ოპერაციები, წევრი ქვეყნების ოფიციალური უცხოური რეზერვების მართვა, და გადახდების სისტემის შეუფერხებელი ფუნქციონირება. ასევე, გადაწყდა, რომ ცენტრალური ბანკების ევროპული სისტემის მთავარი მიზანი, გერმანული ცენტრალური ბანკის მსგავსად, ფასების სტაბილურობის შენარჩუნება იქნებოდა.
ემკ-ზე მოლარაპაკებები მაასტრიხტის სამიტამდე თითქმის დასრულებული იყო. ემკ-თი გერმანიამ ყველაზე მეტი დათმო მარკას, ეროვნულ მონეტარულ პოლიტიკაზე კონტროლისა და ევროპული მონეტარული სისტემის საშუალებით ევროპულ მონეტარულ პოლიტიკაზე დე-ფაქტო კონტროლის სახით, ამიტომ პოლიტიკური კავშირისგან მას მეტის მიღება სურდა. იგი დაინტერესებული იყო მისთვის უკვე კარგად ნაცნობი ფედერალურის მსგავსი სისტემით, სადაც ეროვნულ დონეზე არსებულ საკამათო საკითხებს (თავშესაფრის პოლიტიკა და თავდაცვა) მოაგვარებდა. ასევე, გერმანიას სურდა მეტი ძალაუფლების მქონე პარლამენტი, სადაც დიდი გერმანული კონტიგენტი იქნებოდა წარმოდგენილი. თუმცა, ბრიტანეთისა და საფრანგეთის წინააღმდეგობის გამო პოლიტიკურ კავშირზე დაძაბული მოლაპარაკებები ჩიხში იყო შესული. ამიტომ კოლმა განაცხადა, რომ მაასტრიხტის სამიტზე იგი დაბლოკავდა ემკ-ს, თუ პოლიტიკურ კავშირზე მისი წარმოდგენით მნიშნელოვანი გადაწყვეტილებები არ იქნებოდა მიღებული. მისი ეს საქციელი ნაკლებ სავარაუდო იყო, თუმცა, თავად ფაქტი ნათელი სიგნალი იყო იმისა, რომ კოლი სერიოზულად იყო დაინტერესებული პოლიტიკურ კავშირზე მოლაპარაკებებით.
პოლიტიკური კავშირი
პოლიტიკური კავშირი ფარავდა ინსტიტუციური საკითხებისა და პოლიტიკის სფეროების ფართო სპექტრს. იგი მოიცავდა მინისტრთა საბჭოში კვალიფიციური უმრავლესობით კენჭისყრის გაფართოებას, პარლამენტის როლს, სოციალურ პოლიტიკას, ევროპული პოლიტიკური თანამშრომლობის საერთო საგარეო და უსაფრთხოების პოლიტიკად გარდაქმნასა და კიდევ ბევრ სხვა საკითხს. წევრ სახელმწიფოთა პოზიციებიც შესაბამისად განსხვავებული იყო.
რა ერთეული იქნებოდა ევროკავშირი? თავმჯდომარე ქვეყანა ლუქსემბურგმა ხელშეკრულების პროექტში შეიტანა „ფედერალური მიზანი“. თუმცა, 1991 წლის ივნისში ბრიტანეთის პრემიერ-მინისტრი მეიჯორი ამას კატეგორიულად შეეწინააღმდეგა. მეიჯორი კიდევ უფრო გააღიზიანა შემდგომმა თავმჯდომარე ქვეყანა ნიდერლანდებმა, რომელმაც „ფედერალური მიზანი“ „ფედერალური მოწოდებით“ შეცვალა. კონფერენციის მიმდინარეობასთან ერთად, მეიჯორმა მოითხოვა „ფ“-ზე დაწყებული სიტყვის საერთოდ ამოღება. საბოლოო ჯამში, ბრიტანეთის მიერ განხორციელებული სხვა დათმობების სანაცვლოდ, ამოღებულ იქნა სიტყვა „ფედერალური“.
ბრიტანელებს და დანიელებს სურდათ, რომ შემოთავაზებული საერთო საგარეო და უსაფრთხოების პოლიტიკა და იუსტიციისა და საშინაო საქმეები ინტერგავერნმენტალისტური გადაწვეტილების მიღების სფერო ყოფილიყო. ამიტომ თავმჯდომარე ქვეყანა ლუქსემბურგმა ევროკავშირის სამ საყრდენიანი (სამ სვეტიანი) სტრუქტურის იდეა წარმოადგინა: რომის ხელშეკრულება (პირველი საყრდენი), საერთო საგარეო და უსაფრთხოების პოლიტიკა (მეორე საყრდენი) და იუსტიციისა და საშინაო საქმეები (მესამე საყრდენი). ამის მიუხედავად, ახალმა თავმჯდომარე ქვეყანა ნიდერლანდებმა გადაწყვიტა ლუქსემბურგში მიღწეული სამსაყრდენიანი სისტემა ევროკავშირის უნიტარული სტრუქტურით შეეცვალა. 1991 წლის სექტემბერში მეიჯორი ჰააგაში ჩავიდა და გააფრთხილა ჰოლანდიელები, რომ ლუქსემბურგის ფორმულა არ შეეცვალათ. სხვა წევრ ქვეყნებსაც უნიტარული სტრუქტურა სურდათ, მაგრამ ბრიტანეთთან ბატალიების მომხრე თითქმის არავინ იყო. ამიტომ სექტემბრის ბოლოს საგარეო საქმეთა მინისტრების სხდომაზე ნიდერლანდების ინიციატივას მხოლოდ ბელგიამ და კომისიამ დაუჭირა მხარი. „შავ ორშაბათს“ ხელშეკრულების პროექტის თითქმის ერთსულოვანი უარყოფა ყველასთვის ნათელი სიგნალი იყო – ევროკავშირის სტრუქტურა არ იქნებოდა უნიტარული და მომავალში მოიცავდა სამ საყრდენს, რომელთაგან პირველი დარჩებოდა სუპრანაციონალიზმის, მეორე და მესამე კი ინტერგავერნმენტალიზმის სფეროდ.
პირველი საყრდენი
ემკ-თან დაკავშირებულ მუხლებთან ერთად, მაასტრიხტის ხელშეკრულება მოიცავდა რომის ხელშეკრულების რამდენიმე მნიშვნელოვან შეცვლილ მუხლს, რომლებიც ასევე ევროკავშირის პირველი საყრდენის კომპეტენციას განეკუთვნებოდა. ესენი იყო მინისტრთა საბჭოში კვალიფიციური უმრავლესობით კენჭისყრის გაფართოება და პარლამენტის საკანონმდებლო ძალაუფლების მკვეთრი ზრდა. ცვლილებების მთავარ მიზანს გადაწყვეტილების მიღების ეფექტურობისა და ევროპული თანამეგობრობის დემოკრატიული ლეგიტიმაციის ზრდა წარმოადგენდა. წევრმა ქვეყნებმა კარგად იცოდნენ, რომ თანამშრომლობის პროცედურის გზით პარლამენტის საკანონმდებლო ძალაუფლებით აღჭურვის მიუხედავად, ერთიანმა ევროპულმა აქტმა კიდევ უფრო გააღრმავა ე.წ. დემოკრატიული დეფიციტი. ევროპული თანამეგობრობისადმი საჯარო უკმაყოფილებისა და პარლამენტისადმი ენთუზიაზმის ნაკლებობის ნიშნად, 1989 წლის ივნისის პარლამენტის არჩევნებზე წინა ორ არჩევნებთან შედარებით ნაკლები ხალხი მივიდა. ამის მიუხედავად, პარლამენტი და მისი მხარდამჭერები (განსაკუთრებით, ბელგია, გერმანია და იტალია) ინტერგავერნმენტალისტური კონფერენციის დროს პარლამენტისთვის საკანონმდებლო ძალაუფლების გაზრდას ლობირებდნენ. პარლამენტისთვის ძალაუფლების გაზრდის წინააღმდეგი იყო რამდენიმე სახელმწიფო, მათ შორის დიდი ბრიტანეთი (ეროვნული სუვერენიტეტის მიზეზით) და ირლანდია (პარლამენტში მცირე წარმომადგენლობის გამო).
საბოლოოდ, მოლაპარაკებებზე შეთანხმდნენ, რომ პარლამენტი გაძლიერდებოდა, თუმცა, არა იმდენად, რამდენადაც ეს თავად პარლამენტს სურდა. მაასტრიხტის ხელშეკრულებით, კონსულტაციის პროცედურით დაფარვადი საკითხები თანამშრომლობის პროცედურაში (მეორე მოსმენის უფლება) გადავიდა, შიდა ბაზართან დაკავშირებული რამდენიმე მნიშვნელოვანი საკითხი კი თანამშრომლობიდან – ახლად შექმნილ თანაგადაწყვეტის პროცედურაში (მინისტრთა საბჭოსთან გაზიარებული საკანონმდებლო ძალაუფლება). შედეგად, თანამშრომლობა ევროკავშირის გადაწყვეტილების მიღების ყველაზე მნიშნელოვანი და აქტიური პროცედურა გახდა, თანაგადაწყვეტისას კანონმდებლობის მიღების პროცესში კი პარლამენტი თითქმის მინისტრთა საბჭოს წონადი ინსტიტუტი გახდა.
ინტერგავერნმენტალისტური კონფერენცია პარლამენტისთვის სხვამხრივაც იყო მომგებიანი. მაგალითად, მაასტრიხტის ხელშეკრულებამ თითქმის ყველა მნიშვნელოვანი საერთაშორისო ხელშეკრულება თანხმობის პროცედურას დაუქვემდებარა. ამიტომაც, მიუხედავად იმისა, რომ პარლამენტს არ ჰქონდა არანაირი როლი ხელშეკრულების ინტერგავერნმენტალისტურ საყრდენებში, თანხმობის პროცედურის გამოყენებით პარლამენტი მაინც თამაშობდა თავის შეზღუდულ როლს საერთო საგარეო და უსაფრთხოების პოლიტიკის სფეროში. ხელშეკრულებამ ასევე გააფართოვა თანხმობის პროცედურა ისეთ შიდა საკითხებზე, როგორებიცაა პარლამენტის არჩევნების ერთიანი პროცედურების ჩამოყალიბება, ევროკავშირის მოქალაქეობის მუხლების შემუშავება, ცხოვრების უფლებები, და სტრუქტურული ფონდების გამოყენება. ამასთან, მაასტრიხტის ხელშეკრულებამ გააძლიერა პარლამენტის ზედამხედველობის ფუნქცია, მისცა რა მას გამოძიების უფლება, პეტიციის უფლება და ევროპული ომბუდსმენის დანიშვნის უფლება. ხელშეკრულების მიხედვით, წევრი ქვეყნები ვალდებულნი გახდნენ კომისიის ახალი პრეზიდენტის კანდიდატის შერჩევისას კონსულტაციები გაემართათ პარლამენტთან. ამასთან, კომისიის ახალი კოლეგია ვალდებული გახდა, დანიშვნაზე მიეღო პარლამენტის თანხმობა.
საბოლოო ჯამში, პარლამენტმა ინტერგავერნმენტალისტური კონფერენციიდან ყველაზე მეტი მიიღო. ამის საპირისპიროდ, კომისია გადარჩა ფორმალური ძალაუფლების მნიშვნელოვან შეზღუდვას. მოლაპარაკებების დროს რამდენიმე სახელმწიფომ კომისიის წინააღმდეგ გაილაშქრა. მათ სურდათ, კომისია აღარ ყოფილიყო კანონმდებლობის ინიცირების ექსკლუზიური უფლების მქონე, და კვალიფიციური უმრავლესობის გამოყენებით მინისტრთა საბჭოს ჰქონოდა კომისიის წინადადებების ჩასწორების საშუალება. თუმცა, ამ საკითხზე შეთანხმებას ვერ მიაღწიეს.
მაასტრიხტის ხელშეკრულებაში დარჩა სუბსიდიარობის პრინციპიც, რაც გულისხმობდა იმას, რომ ევროკავშირი უნდა ჩართულიყო იმ საკითხებში, რომელთა მოგვარებაც ყველაზე უკეთ ევროპულ დონეზე შეიძლებოდა, დანარჩენი საკითხები კი ეროვნული დონის კომპეტენციას განეკუთვნებოდა.
ფილიპე გონსალესს სურდა მაასტრიხტის ხელშეკრულებასთან მისი სახელიც ყოფილიყო ასოცირებული, ამიტომ მან ევროკავშირის მოქალაქეობის კონცეფცია წამოწია წინ. სხვა ქვეყნებმა მხარი დაუჭირეს ამ შემოთავაზებას იმ პირობით, თუ იგი ეროვნულ მოქალაქეობას არ შეეწინააღმდეგებოდა. ამასთან, ხელშეკრულებამ განმარტა და გააფართოვა თანამეგობრობის კომპეტენცია ისეთ სფეროებში, როგორებიცაა განათლება, კულტურა, გარემოს დაცვა, და მომხმარებელთა დაცვა. ერთიანი ევროპული აქტის ინტერგავერნმენტალისტური კონფერენციის მსგავსად, გონსალესი ამჯერადაც მხარს უჭერდა ხელშეკრულებაში ერთიანობის მუხლების შეტანას იმ მიზეზით, რომ ეკონომიკური და მონეტარული კავშირის ჩამოყალიბება საჭიროებდა შედარებით ღარიბი ქვეყნებისთვის დამატებითი ფინანსების გამოყოფას. მან ამჯერადაც წარმატებით დაიცვა თავისი პოზიცია. შედეგად, გადაწყდა, რომ 1993 წლის დეკემბრის ბოლოსთვის დაარსდებოდა ერთიანობის ფონდი (Cohesion Fund), რომელიც დააფინანსებდა გარემოს დაცვით და სატრანსპორტო პროექტებსა და კონვერგენციის მიღწევისთვის საჭირო პროგრამას.
სოციალური პოლიტიკა მაასტრიხტის სამიტის ბოლო მოწყვლადი საკითხი იყო. დელორსა და თერთმეტ ლიდერს სურდა სოციალური პოლიტიკის მუხლების პაკეტი (ე.წ. „სოციალური თავი“) ხელშეკრულებაში შეეტანათ. ამით გაფართოვდებოდა კვალიფიციური უმრავლესობით კენჭისყრა და მეტი როლი ექნებოდათ „სოციალურ პარტნიორებს“ (დამსაქმებელთა და დასაქმებულთა წარმომადგენლებს). თუმცა, ბრიტანეთის პრემიერ-მინისტრი ამის წინააღმდეგი იყო. დაძაბული მოლაპარაკებების შემდეგ, ხელშეკრულებიდან ამოიღეს ეს სენსიტიური თავი. სამაგიეროდ, ხელშეკრულებას პროტოკოლის სახით დაემატა აღნიშნული თავი, რამაც საშუალება მისცა დანარჩენ ქვეყნებს, რომ ევროკავშირის ინსტიტუტებისა და გადაწყვეტილების მიღების პროცედურების გამოყენებით და ბრიტანეთის მონაწილეობის გარეშე განევითარებინათ სოციალური პოლიტიკა.
მეორე საყრდენი
საერთო საგარეო და უსაფრთხოების პოლიტიკა კონფერენციის ერთ-ერთი ყველაზე პრობლემური საკითხი აღმოჩნდა. საგარეო და უსაფრთხოების პოლიტიკები ეროვნული სუვერენიტეტის განუყოფელი ნაწილი იყო, ამიტომ ქვეყნები არ აპირებდნენ ჭეშმარიტად საერთო საგარეო და უსაფრთხოების პოლიტიკის გატარებას, რომ აღარაფერი ვთქვათ საერთო თავდაცვის პოლიტიკაზე. არანაირი ნიშანი არ ჩანდა, რომ ამ სფეროებში ეკონომიკური და მონეტარული პოლიტიკის მსგავსად ქვეყნები გააზიარებდნენ თავიანთ სუვერენიტეტს. მათ განსხვავებული საგარეო პოლიტიკური ინტერესები, ორიენტაციები და ტრადიციები გააჩნდათ. მაქსიმუმი, რაც შეიძლებოდა მიეღწიათ, იყო კოორდინაციის მაღალი ხარისხი.
მას შემდეგ, რაც ერთიანი ბაზრის პროგრამისა და ეკონომიკური და მონეტარული კავშირისკენ სვლის წყალობით ამაღლდა ევროპული თანამეგობრობის საერთაშორისო პროფილი, გაიზარდა ასევე სხვაობა საგარეო ეკონომიკურ და საგარეო პოლიტიკურ ინტერესებს შორის. ევროპული თანამეგობრობის საგარეო ეკონომიკურ პოლიტიკასა და ტრადიციულ საგარეო პოლიტიკას შორის განსხვავება განსაკუთრებით ნათელი გახდა 1990 წლის აგვისტოში ერაყის მიერ ქუვეითის დაპყრობისას. ევროპულმა თანამეგობრობამ მყისიერად იმოქმედა და ორ დღეში ემბარგო დაადო ერაყიდან და დაპყრობილი ქუვეითიდან იმპორტირებულ ნავთობს. ასევე, ევროპული პოლიტიკური თანამშრომლობის ფარგლებში წევრმა ქვეყნებმა ერთობლივად დაგმეს ერაყის ქმედება. თუმცა, ამის იქით მათ ვერ შეძლეს ერთობლივი მოქმედება. 1990 წლის აგვისტოში შესაძლო სამხედრო პასუხის განხილვის მიზნით საფრანგეთმა მოიწვია დასავლეთ ევროპული კავშირის სხდომა. მაგრამ დასავლეთ ევროპული კავშირი არ მოიცავდა ევროპული თანამეგობრობის ყველა წევრს. აქედან იტალიამ გამოიტანა ლოგიკური დასკვნა, რომ გაერთიანებულიყო დასავლეთ ევროპული კავშირი და ევროპული თანამეგობრობა. 1990 წლის ოქტომბერში რომში ევროპულმა საბჭომ დაასკვნა, რომ საჭირო იყო უსაფრთხოების სფეროში მეტი ინტეგრაცია, თუმცა, ლიდერები ვერ შეთანხმდნენ იმაზე, თუ რა ფორმით, რა შინაარსითა და რა პროცედურებით მოხდებოდა საერთო საგარეო და უსაფრთხოების პოლიტიკის ან დასავლეთ ევროპული კავშირის მომავალ ევროპულ კავშირთან დაკავშირება.
თავდაცვასთან დაკავშირებული ნებისმიერი დისკუსია საბოლოოდ მაინც ნატო-ზე დისკუსიაში იზრდებოდა. საფრანგეთს სურდა ევროკავშირის თავდაცვითი შესაძლებლობების გაძლიერება, ბრიტანეთი ამ საკითხზე აშშ-ს შეშფოთებას იზიარებდა, გერმანია კი ინტელექტუალურად საფრანგეთს უჭერდა მხარს, პოლიტიკურად კი ბრიტანეთს. აშშ-მა დაგმო ეს იდეა, რის გამოც კონფერენციის განმავლობაში ეს თემა განხილვის საგანი აღარ იყო. დანიამ, ირლანდიამ და საბერძნეთმა, რომლებიც ევროკავშირის მილიტარიზაციას ეწინააღმდეგებოდნენ, აშშ-ის პოზიციის გამო შვებით ამოისუნთქეს. თუმცა, აშშ-ის ჩარევის გარეშეც, წევრ ქვეყნებს მაინც ძალიან გაუჭირდებოდათ ამ მიმართულებით ცვლილებების განხორციელება.
საბოლოოდ, მაასტრიხტის ხელშეკრულებაში ჩაიწერა, რომ დასავლეთ ევროპული კავშირი იყო ევროკავშირის განვითარების განუყოფელი ნაწილი და რომ ევროკავშირს შეეძლო ეთხოვა დასავლეთ ევროპული კავშირისთვის, დაემუშავებინა და იმპლემენტაცია მოეხდინა ევროკავშირის იმ გადაწყვეტილებების, რომელთაც თავდაცვის ელემენტები გააჩნდა. ამასთან, უფრო მეტად ატლანტიცისტი წევრი ქვეყნები არწმუნებდნენ აშშ-ს, რომ ხელშეკრულებაში არ იყო არაფერი ისეთი, რაც დაასუსტებდა ნატო-ს ან ნატო-ში აშშ-ის როლს. გარდა ამისა, მაასტრიხტის სამიტზე დასავლეთ ევროპული კავშირის წევრებმა გადაწყვიტეს, რომ მათ რიგებში მიეღოთ საბერძნეთი. ეს არ იყო ევროპული თანამეგობრობის თემა, თუმცა, საბერძნეთს სურდა დასავლეთ ევროპული კავშირის წევრობა იმისთვის, რომ მეტი დისტანცირება მოეხდინა ნატო-ს ახალი წევრი და დასავლეთ ევროპული კავშირის არაწევრი ქვეყანა თურქეთისგან.
როგორც უკვე აღინიშნა, ინტერგავერნმენტალისტური კონფერენციის დასაწყისში განვითარებულმა სპარსეთი ყურის კრიზისმა ნათლად აჩვენა ევროკავშირის საგარეო და უსაფრთხოების პოლიტიკის ზღვარი. კონფერენციის ბოლოს კი იუგოსლავიის დაშლა კიდევ ერთი მკაფიო მაგალითი იყო იმისა, რომ რთულ საერთაშორისო საკითხებზე ევროკავშირს უჭირდა ერთიანი პოზიციის შემუშავება. ევროპული თანამეგობრობის ქვეყნებმა გააფრთხილეს გამოყოფის მოსურნე ქვეყნები, რომ ცივი ომის ბოლოს არ გამოსულიყვნენ იუგოსლავიის ფედერაციიდან. როდესაც სლოვენია და ხორვატია მაინც გამოეყვნენ და იუგოსლავიური არმია სლოვენიაში შეიჭრა, ევროპულმა თანამეგობრობამ მხარეებს შორის მედიაციისთვის სასწრაფოდ გააგზავდა მისია. საომარმა მოქმედებებმა 1991 წლის ივნისში, ზუსტად ლუქსემბურგის ევროპული საბჭოს სხდომის მიმდინარეობისას იფეთქა. ევროპული თანამეგობრობის საგარეო საქმეთა მინისტრების ტროიკამ (ყოფილი, მიმდინარე და მომავალი თავმჯდომარეობები) მაშინვე დატოვა ლუქსემბურგი და ბელგრადში ჩავიდა სამშვიდობო მისიით. სლოვენიაში საომარი მოქმედებები მალევე შეწყდა და იუგოსლავიის არმიამ დატოვა ტერიტორია. თუმცა, უფრო სისხლიანი ომი გაჩაღდა ხორვატიაში, სადაც სერბებით დომინირებულმა ფედერალურმა ძალებმა გამოყოფილი რესპუბლიკის უკან დაბრუნება სცადეს. ევროპულ თანამეგობრობას ბრძოლების შეჩერების მხოლოდ შეზღუდული ინსტრუმენტები ჰქონდა, მათ შორის, ეკონომიკური სანქციები და ჯილდოები, დიპლომატიური აღიარება ან მხარეების იზოლაცია. ევროპულ თანამეგობრობას არ შეეძლო სამხედრო ღონისძიებების გატარება, მაგრამ ზოგიერთ სახელმწიფოს ჰქონდა იმის საშუალება, რომ ინდივიდუალურად, გაეროს ეგიდით ან ნატო-ს ან დასავლეთ ევროპული კავშირის ოპერაციებში მიეღო მონაწილეობა.
1991 წლის სექტემბერში ჰააგაში ევროპული თანამეგობრობის ეგიდით ჩატარდა სამშვიდობო კონფერენცია. თუმცა, ევროპულმა თანამეგობრობმა ვერ შეძლო მხარეებზე საკმარისი ზეწოლის განხორციელება. საქმე გაართულა იმანაც, რომ 1991 წლის შემოდგომაზე გერმანიამ მოითხოვა ხორვატიისა და სლოვენიის დამოუკიდებლობის აღიარება. სხვა ქვეყნები გაღიზიანდნენ საერთაშორისო საკითხებზე გერმანიის ხელახალი დაინტერესებით, თანაც ეშინოდათ, რომ გამოყოფილი რესპუბლიკების დიპლომატიური აღიარება კიდევ უფრო დაძაბავდა სიტუაციას. დეკემბრის საგარეო საქმეთა მინისტრების საბჭოზე ათსაათიანი დაძაბული მოლაპარაკებების შემდეგ გადაწყდა, რომ ჩამოაყალიბებდნენ იუგოსლავიისა და საბჭოთა კავშირის დაშლისას წარმოქმნილი ახალი სახელმწიფოების აღიარების კრიტერიუმებს. თუმცა, რამდენიმე წევრმა ქვეყანამ მაინც ვერ გაუძლო გერმანიის ზეწოლას და 1992 წლის იანვარში აღიარა ხორვატია და სლოვენია.
იუგოსლავიაში გართულებული მდგომარეობა და ევროპულ თანამეგობრობაში დიპლომატიური აღიარების დისკუსიები მაასტრიხტის სამიტს დაემთხვა. ძლიერი საგარეო და უსაფრთხოების პოლიტიკის აშკარა საჭიროების მიუხედავად, იუგოსლავიის ფონზე წევრი ქვეყნები მაინც სიფრთხილით ეკიდებოდნენ ამ საკითხს. ამასთან, ხორვატიის დამოუკიდებლობისადმი გერმანიის მხარდაჭერამ გააღვია 50 წლის წინ ნაცისტური რეჟიმის მიერ ხორვატიელი ფაშისტების მხარდაჭერის მოგონებები, რამაც მნიშნელოვნად „მოწამლა“ მდგომარეობა საფრანგეთში. ამიტომ პოლიტიკურ კავშირზე დასკვნითი მოლაპარაკებებისას ევროპული თანამეგობრობის თავდაცვითი იდენტობის ან სრულყოფილად ფუნქციონირებადი საგარეო და უსაფრთხოების პოლიტიკისთვის ხელსაყრელი გარემო არ ყოფილა.
შესაბამისად, მაასტრიხტის ხელშეკრულების ის მუხლები, რომლებიც საგარეო და უსაფრთხოების პოლიტიკას ეხება, საკმაოდ შეკვეცილი იყო. მასში განიმარტა პოლიტიკის მიზნები, ხელშეკრულებამ წევრ მოუწოდა ქვეყნებს „სისტემატიური თანამშრომლობისკენ“ და საგარეო და უსაფრთხოების პოლიტიკის სფეროში დააფუძვნა ევროკავშირის ინსტრუმენტი „ერთიანი ქმედება“. ხელშეკრულების მიხედვით, ამ ინსტრუმენტის მიღება უნდა მომხდარიყო ერთსულოვანი გადაწყვეტილებით, მისი იმპლემენტაცია კი შესაძლებელი იქნებოდა უმრავლესობით კენჭისყრით. ასეთმა კომპრომისულმა ვარიანტმა ფაქტობრივად ასახა ამ სფეროებში წევრი ქვეყნების მოწყვლადობა, სენსიტიურობა, და მნიშნელოვნად შეზღუდა ერთიანი ქმედების ეფექტურობა. ახალი მოწყობის ამგვარი არადამაკმაყოფილებელი ბუნების გამო, წევრი ქვეყნები მაასტრიხტში შეთანხმდნენ, რომ ხუთი წლის შემდეგ გამართავდნენ ახალ ინტერგავერნმენტალისტურ კონფერენციას, რომლის დროსაც შეაფასებდნენ და გადახედავდნენ საგარეო, უსაფრთხოებისა და თავდაცვის პოლიტიკის თანამშრომლობის სფეროში მიღწეულ პროგრესს.
მესამე საყრდენი
ერთიანი ბაზრის პროგრამა ითვალისწინებდა ადამიანების თავისუფალ გადაადგილებას. ამასთან, ცივი ომის დასრულების შემდეგ დასავლეთ ევროპაში შიშობდნენ, რომ ცენტრალური და აღმოსავლეთ ევროპიდან დაიწყებოდა მიგრანტების მასობრივი შემოდინება. ამიტომ მაასტრიხტის ხელშეკრულების ინტერგავერნმენტალისტური კონფერენციის განმავლობაში აქტუალურ საკითხებად იქცა იმიგრაცია, თავშესაფარი და საერთაშორისო კრიმინალის კონტროლი.
წევრი ქვეყნები მაასტრიხტამდეც ცდილობდნენ ამ საკითხების მოგვარებას. მაგალითად, 1970-იან წლებში იუსტიციის მინისტრებმა და სხვა ოფიციალურმა პირებმა ჩამოაყალიბეს ტრევის ჯგუფი (Trevi group), რომლის ფარგლებშიც ხდებოდა ტერორიზმისა და საერთაშორისო კრიმინალის საკითხებზე თანამშრომლობის წახალისება. 1985 წელს საფრანგეთმა, გერმანიამ და ბენილუქსის ქვეყნებმა ხელი მოაწერეს შენგენის შეთანხმებას, რომლითაც გააუქმეს ერთმანეთის საზღვრებზე არსებული სასაზღვრო პუნქტები. იგი ფარავდა ყველაფერს საპოლიციო თანამშრომლობიდან დაწყებული სტუმარი-მუშების (გრძელვადიანი მუშახელი ევროპულ თანამეგობრობაში, ძირითადად, თურქეთიდან და ჩრდილოეთ აფრიკიდან) უფლებებითა და ფისკალური თაღლითობით დასრულებული. მოგვიანებით მას ყველა წევრი ქვეყანა შეურთდა, გარდა ბრიტანეთისა (რომელსაც სურდა, რომ საკუთარ საზღვრებზე სრული კონტროლი თავად განეხორციელებინა) და ირლანდიისა (რომელსაც ბრიტანეთთან ჩამოყალიბებული ჰქონდა თავისუფალი მოგზაურობის ზონის რეჟიმი). გარდა ამისა, აღმოსავლეთ ევროპაში იმიგრანტებისა და თავშესაფრის მაძიებელთა რაოდენობის მკვეთრი მატების გამო, 1986 წელს იუსტიციის მინისტრებმა ჩამოაყალიბეს მაღალი თანამდებობის პირთა იმიგრაციის დროებითი ჯგუფი (Ad Hoc Immigration Group of Senior Officials). დროებითი ჯგუფი ფუნქციონირებდა არაფორმალურ და ინტერგავერნმენტალისტურ ბაზაზე. მისი ყველაზე მნიშნელოვანი მიღწევა კი იყო 1990 წლის დუბლინის კონვენცია, რომელიც ადგენდა ევროპულ თანამეგობრობაში შემოსული თავშესაფრის აპლიკაციების განხილვის წესებს.
ბერლინის კედლის დანგრევის შემდეგ დასავლეთ ევროპა მნიშნელოვანი გამოწვევის წინაშე დადგა – მოსალოდნელი იყო ცენტრალური და აღმოსავლეთ ევროპელების კიდევ უფრო დიდი რაოდენობით შემოდინება. ამიტომ წევრი ქვეყნები იუსტიციისა და საშინაო საქმეების ყოვლისმომცველ და ყველა მიმართულებაზე დაფიქრდნენ. პოლიტიკურ კავშირზე ინტერგავერნმენტალისტური კონფერენცია მთავრობებისთვის კარგი შესაძლებლობა იყო, იმიგრაციის, თავშესაფრის, პოლიციისა და სასამართლო თანამშრომლობის საკითხები მომავალ ევროკავშირში შეეტანათ. თუმცა, შიდა უსაფრთხოების საკითხებისადმი ქვეყნების სენსიუტიურობის გათვალისწინებით, იუსტიციისა და საშინაო საქმეები ცალკე, ინტერგავერნმენტალისტურ საყრდენში მოაქციეს. ამ საყრდენში კომისიის ჩართულობა მინიმალური იყო.
საბოლოო ჯამში, მაასტრიხტის ხელშეკრულების მესამე საყრდენი მოიცავდა საერთო ინტერესის რამდენიმე სფეროს, მათ შორის, თავშესაფარი, იმიგრაცია, თანამეგობრობის გარე საზღვრების კონტროლი, საბაჟო თანამშრომლობა, ნარკოტიკებისა და თაღლითობის წინააღმდეგ თანამშრომლობა, სამოქალაქო და სისხლის სამართლის საკითხებში სასამართლო თანამშრომლობა, პოლიციური თანამშრომლობა და სხვა. ვინაიდან ეს საკითხები ეკონომიკური ინტეგრაციისთვისაც ძალიან მნიშვნელოვანი იყო, წევრმა სახელმწიფოებმა ხელშეკრულებაში შეიტანეს მუხლი, რომლის მიხედვითაც ევროკავშირის განვითარების და საჭიროების შესაბამისად, შესაძლებელი იყო ამ საყრდენით დაფარვადი რომელიმე სფეროს გადატანა პირველ, სუპრანაციონალურ საყრდენში. გარდა ამისა, არ მომხდარა მაასტრიხტის ხელშეკრულებაში შენგენის შეთანხმების ინკორპორირება, თუმცა, იგი მაინც მჭიდროდ დარჩა დაკავშირებული იუსტიციისა და საშინაო საქმეები მუხლებთან.
შედეგები
1990-1991 წლების ორი ინტერგავერნმენტალისტური კონფერენციის შედეგი იყო მაასტრიხტის ხელშეკრულება. ევროკავშირის უმთავრესი მიზანი ეკონომიკური და მონეტარული კავშირი გახდა. წევრმა სახელმწიფოებმა ვალდებულება აიღეს, ჩამოეყალიბებინათ საერთო მონეტარული პოლიტიკა და ერთიანი ვალუტა, თუმცა, ყველა ქვეყანა არ მონაწილეობდა ამ პროცესში.
ხელშეკრულების ინტერგავერნმენტალისტური საყრდენი საგარეო და უსაფრთხოების პოლიტიკის შესახებ არ იყო ისეთი რადიკალური ცვლილებების შემცველი, როგორიც იყო ხელშეკრულების პირველი საყრდენი. იგი უფრო საგარეო პოლიტიკების კოორდინაციის სფეროში წევრი ქვეყნების მანამდე არსებული მცდელობების გაგრძელება იყო, ვიდრე რადიკალური ცვლილება ამ მიმართულებით. ‘ევროპული პოლიტიკური თანამშრომლობისთვის’ სახელის ‘საერთო საგარეო და უსაფრთხოების პოლიტიკით’ გადარქმევა უფრო სიმბოლურ ელემენტებს შეიცავდა, ვიდრე რეალურ რადიკალურ ცვლილებებს. ხელშეკრულების მესამე საყრდენიც მეორის მსგავსად უფრო განგრძობადობას განასახიერებდა, ვიდრე ცვლილებას.
მაასტრიხტის ხელშეკრულებამ გააფართოვა თანამეგობრობის კომპეტენცია რამდენიმე ახალ სფეროში, გაზარდა კვალიფიციური უმრავლესობით კენჭისყრა, გააძლიერა თანამშრომლობის პროცედურა და დააფუძვნა თანაგადაწყვეტის პროცედურა, რამაც მნიშვნელოვანი ზეგავლენა იქონია ევროკავშირზე. გაძლიერდა და გაფართოვდა მმართველობის ევროპული დონე, სადაც მინისტრთა საბჭომ და პარლამენტმა გადამწყვეტი საკანონმდებლო ფუნქციები გაიზიარა. პოლიტიკური მნიშვნელობის შემცირების მიუხედავად, კომისია მაინც ევროკავშირის ძირითად აქტორად დარჩა. დაარსდა რეგიონების კომიტეტი, რომელიც სიმბოლურად გამოხატავდა წევრი ქვეყნების მიერ ევროკავშირის სისტემაში მმართველობის ახალი დონის აღიარებას.
ხელშეკრულებამ ასევე შემოიტანა მნიშვნელოვანი ინოვაცია – დიფერენცირებული ინტეგრაციის ინსტიტუციონალიზაცია. მაგალითად, სოციალურ პოლიტიკაში გამონაკლისი იქნა დაშვებული ბრიტანეთის სახით; ყველა წევრი ვერ მიიღებდა ემკ-ის მესამე ეტაპში მონაწილეობას; ბრიტანეთს საშუალება მიეცა, თუ არ სურდა, საერთოდ არ მიეღო მესამე ეტაპში მონაწილეობა. მაასტრიხტამდე, კრიტიკულად განწყობილ ქვეყნებს არ სურდათ სხვადასხვა ახალი ინიციატივებში ჩართვა. ამიტომ დიფერენცირებული ინტეგრაცია ამ სირთულის დაძლევის საშუალებად განიხილებოდა. მაასტრიხტის ხელშეკრულებამ კი ეს პრინციპი ოფიციალურად აღიარა.
1990-1991 წლების ინტერგავერნმენტალისტურ კონფერენციებს არ ჰყოლია აბსოლუტური გამარჯვებულები ან აბსოლუტური დამარცხებულები. ყველა ქვეყანა გამარჯვებული დარჩა, თუმცა, მათ ვერ მიიღეს ყველაფერი, რაც სურდათ. საფრანგეთი მოხარული იყო ემკ-ით, მაგრამ მისი ბევრი მიმართულება არ მოსწონდა. გერმანიისთვის უკეთესი იქნებოდა პოლიტიკურ კავშირის შესახებ უფრო ძლიერი მუხლები. დანია კმაყოფილი იყო გარემოს დაცვის პოლიტიკაზე ევროკავშირის მეტი ყურადღებით, მაგრამ არ მოსწონდა ის, რომ ხელშეკრულების ბევრი სხვა მუხლი ეროვნულ სუვერენიტეტს ხელჰყოფდა. ირლანდია ბედნიერი იყო იმით, რომ ერთიანობის ფონდიდან მიიღებდა ფინანსებს, მაგრამ წუხდა შიდა პოლიტიკაზე საერთო თავდაცვის და უსაფრთხოების პოლიტიკის გავლენაზე. ხელშეკრულების უმეტესი ნაწილის არმოწონების მიუხედავად, ბრიტანეთის პრემიერ-მინისტრი მეიჯორი კმაყოფილი იყო იმით, რომ სოციალური პოლიტიკის მუხლები მხოლოდ სოციალური პროტოკოლის სახით დაემატა ხელშეკრულებას. ასეა თუ ისე, ყველა ლიდერმა მაასტრიხტის ხელშეკრულება ეროვნულ დედაქალაქებში მოსახლეობასთან საკუთარი ქვეყნის გამარჯვებად შეაფასა.
რატიფიკაცია
1992 წლის თებერვალში მაასტრიხტის სამიტზე საგარეო საქმეთა მინისტრებმა ხელი მოაწერეს მაასტრიხტის ხელშეკრულებას, რომელიც რატიფიკაციის დასრულების შემდეგ ძალაში 1993 წლის იანვარში უნდა შესულიყო. ხელშეკრულებამ საზოგადოების გაცილებით მეტი ყურადღება მიიპყრო, ვიდრე ერთიანმა ევროპულმა აქტმა. ბევრი ევროპელი შეშფოთებული იყო იმით, რომ დაკარგავდნენ ეროვნულ ვალუტებს და სანაცვლოდ მიიღებდნენ ევროპულ ვალუტას. ამის მიუხედავად, ეროვნული მთავრობები მაინც დარწმუნებული იყვნენ იმაში, რომ რატიფიკაციის პროცესი შეფერხების გარეშე დასრულდებოდა.
მხოლოდ დანია და ირლანდია იყვნენ ვალდებულნი საკუთარი კონსტიტუციების მიხედვით, რომ რატიფიკაციისთვის რეფერენდუმები ჩაეტარებინათ. დანიის რეფერენდუმი 1992 წლის ივნისში დაიგეგმა. ბევრი დამკვირვებელი თვლიდა, რომ შედეგი დადებითი იქნებოდა. თუმცა, ყველასგან გასაკვირად, დანიელებმა უმნიშვნელო სხვაობით (50,7% / 49,3%) უარყვეს ხელშეკრულება. შედეგმა შოკის ტალღასავით გადაურა ევროკავშირს. ბევრი მიზეზი იყო იმისა, თუ რატომ თქვეს დანიელებმა უარი. ზოგი უშუალოდ ხელშეკრულებას უკავშირდებოდა, ზოგი საზოგადოდ ევროკავშირს. ზოგი მათგანი რაციონალური იყო, ზოგიც არა. მიზეზებს შორის იყო ემკ-ზე ბუნდოვანი შეშფოთება, ევროკავშირში გაერთიანებული გერმანიის შიში, დანიის გარემოს დაცვის მაღალი სტანდარტების შემცირება და სხვა. ზოგი ისე გამოთქვამდა უარყოფით დამოკიდებულებას ხელშეკრულების ბუნდოვანების შესახებ, რომ წაკითხულიც არ ჰქონდა მისი ტექსტი. ასეა თუ ისე, 30,000 ხმამ გადაწყვიტა რეფერენდუმის ბედი, მცირე უმრავლესობა მაინც „არა“-ს მხარეს იყო.
რატიფიკაციის გარეშე შეუძლებელი იყო ხელშეკრულების იმპლემენტაცია, ეროვნულ მთავრობებს კი არ სურდათ ხელახალი მოლაპარაკებები. ამიტომ მათ გადაწყვიტეს, რომ დანიელი ამომრჩევლების გულის მოსაგებად დანიას შესთავაზებდნენ სპეციალურ დათმობებს. ზოგადად, თანამეგობრობის ლიდერებმა აღიარეს, რომ დანიელების მიერ ხელშეკრულების უარყოფა ასახვა იყო იმ გავრცელებული საზოგადოებრივი უკმაყოფილებისა, რომელიც ევროპული ინტეგრაციის ინსტიტუტებთან და პროცედურებთან იყო დაკავშირებული. სწორედ ამიტომ დანიური რეფერენდუმის შედეგი ასოცირებული გახდა დემოკრატიულ დეფიციტთან.
ირლანდიის რეფერენდუმი დანიური რეფერენდიმიდან ორი კვირის შემდეგ ჩატარდა. ირლანდიის პრემიერ-მინისტრმა კარგად გამოიყენა სტრუქტურული ფონდებიდან მისაღები დაფინანსების საკითხი და რეფერენდუმამდე გააფრთხილა ამომრჩეველი, რომ უარის შემთხვევაში დაკარგავდნენ მილიარდობით ფუნტს ევროპული თანამეგობრობიდან დახმარების სახით. ირლანდიელებმა მყარად დააფიქსირეს თავიანთი პოზიცია – ხმის მისაცემად მისული 57% მოსახლეობის 69%-მა მხარი დაუჭირა ხელშეკრულებას. ეს იყო იმის ნათელი ნიშანი, რომ ირლანდიის საზოგადოება ევროპული ინტეგრაციის განუხრელი მომხრე იყო.
1992 წლის ივნისის ბოლოს ლისაბონში თანამეგობრობის ლიდერები შეიკრიბნენ იმისთვის, რომ განეხილათ დანიური რეფერენდუმი და მაასტრიხტის ხელშეკრულება. მათ გააორმაგეს მცდელობა იმისთვის, რომ ევროკავშირის ფუნქციონირება გაეხადათ უფრო ღია, უფრო შეღწევადი, უფრო ნათელი და უფრო თანმიმდევრული. თუმცა, ხელშეკრულების მთავარი გამოცდა 1992 წლის სექტემბერში შედგა, როდესაც საფრანგეთმა რეფერენდუმი გამართა. საფრანგეთის პარლამენტს უკვე რატიფიცირებული ჰქონდა ხელშეკრულება, მაგრამ მიტერანმა მაინც გადაწყვიტა საკითხის რეფერენდუმზე გატანა. მიტერანი პოზიტიურ შედეგში დარწმუნებული იყო, ამიტომ სურდა ამ ქმედებით ერთხელ და სამუდამოდ წელში გაეტეხა ფრანგი ევროსკეპტიკოსები. მას ასევე შიდა პოლიტიკური მოტივები ამოძრავებდა (მას ოპოზიციურ კონსერვატიულ პარტიაში ხელშეკრულებაზე არსებული დაპირისპირების გაღრმავება სურდა).
თუმცა, მიტერანი შეცდა. მან სათანადოდ ვერ გათვალა შედეგები – კონსერვატებთან ერთად მან საკუთარ სოციალისტურ პარტიაშიც გააღრმავა დაპირისპირება და ხელშეკრულების ბედიც სერიოზულად გარისკა. საფრანგეთის მთავრობამ მიიჩნია, რომ მოგება გარანტირებული ჰქონდა და ხელშეკრულების მხარდამჭერი კამპანია აგვისტოს არდადეგებამდე არ დაიწყო. „არა“-ს მხარდამჭერებმა კი ადრეულ ეტაპზევე მოახდინეს მობილიზება. ისინი ეფექტურად იყენებდნენ საზოგადოებაში არსებულ შეშფოთებას გერმანიის გაერთიანების, მონეტარული კავშირისა და ბოსნიაში მიმდინარე მოვლენების (რომლის დროსაც პრობლემის მოგვარებისთვის გადადგმული ევროპული თანამეგობრობის მცდელობები წარუმატებელი აღმოჩნდა) შესახებ. ამას დაემატა მოსახლეობის მხრიდან პიროვნულად მიტერანისადმი უარყოფითი დამოკიდებულებაც, რაც მისი წარუმატებელი საშინაო პოლიტიკით იყო გამოწვეული.
კამპანიის ბოლო დღეებში ამომრჩეველთა გულის მოსაგებად ორივე მხარე უჩვეულო, სასოწარკვეთილ არგუმენტებს იყენებდა. რეფერენდუმის წინ ფრანგულმა „Le Monde“-მა ისიც კი დაწერა, რომ ხელშეკრულების უარყოფა საფრანგეთისა და ევროპისთვის ჰიტლერის შემდეგ ყველაზე დიდი კატასტროფა იქნებოდა. ოპონენტები კი ხელშეკრულებას აფასებდნენ როგორც გერმანიისთვის დანებებას, საფრანგეთის დამოუკიდებლობისა და სიდიადის დაკარგვას. ორივე მხარე აპელირებდა დე გოლის სამართალმემკვიდრეობაზე. თუმცა, როგორც შედეგით გამოჩნდა, მთავრობამ უკეთესად მოახერხა იმის მტკიცება, რომ ხელშეკრულების „არა“ იქნებოდა დე გოლის, პომპიდუს, ჟისკარდისა და მიტერანის ერთობლივი საქმის უგულვებელყოფა.
რეფერენდუმზე 70%-იანი აქტივობა დაფიქსირდა. საფრანგეთის საზოგადოებამ 51,05% / 48,95% -ით მხარი დაუჭირა ხელშეკრულების რატიფიკაციას.
დანიისა და საფრანგეთის რეფერენდუმების შედეგებმა ბრიტანეთის ევროსკეპტიკოსები გააძლიერა. ამასთან, 1992 წლის სექტემბერში დიდი ბრიტანეთი სავალუტო კრიზისში აღმოჩნდა, რომლის დროსაც ინგლისის ბანკმა მილიარდობით ფუნტი დაკარგა. მთავრობა იძულებული იყო სტერლინგი ევროპული მონეტარული სისტემის გაცვლითი კურსის მექანიზმიდან გამოეყვანა. საკუთარ პარტიაში მოძლიერებული ევროსკეპტიკოსებისა და მზარდი ანტი-ევროკავშირული პრესით გარემოცულმა მეიჯორმა გადაწყვიტა, რომ 1992 წლის დეკემბერში თემთა პალატისთვის დოკუმენტის რატიფიკაციისთვის გადაცემის ნაცვლად, დალოდებოდა დანიის განმეორებით რეფერენდუმს, რომელიც 1993 წლის მაისისთვის იყო დაგეგმილი.
ამავდროულად, 1992 წლის დეკემბრის ედინბურგის სამიტზე ევროპულმა საბჭომ დანიისთვის დაამტკიცა მაასტრიხტის ხელშეკრულებიდან სპეციალური გამონაკლისები. მათგან მნიშვნელოვანი იყო დანიის არმონაწილეობა ემკ-ის მესამე ეტაპსა და საგარეო პოლიტიკის გადაწყვეტილებებში თავდაცვის ელემენტებით.
ამასთან ერთად, ევროპულმა საბჭომ მიიღო რამდენიმე გადაწყვეტილება ტრანსფარენტულობისა და ღიაობის უზრუნველსაყოფად, მათ შორის, მინისტრთა საბჭოს შეხვედრების ტელეფიზიით გადმოცემა და ოფიციალური კენჭისყრის შედეგების გამოქვეყნება. რატიფიკაციის კრიზისმა და მოგვიანებით ნორდიკული ქვეყნების (რომელთაც ღია მმართველობის ძლიერი ტრადიციები ჰქონდათ) ევროკავშირში გაწევრიანებამ, მნიშვნელოვანი გავლენა იქონია ევროკავშირზე და აიძულა მისი ლიდერები, არსებითი ნაბიჯები გადაედგათ დემოკრატიული დეფიციტის აღმოსაფხვრელად.
ედინბურგის სამიტის შედეგებით გამხნევებულმა დანიის ახალმა მთავრობამ მოახერხა დანიელთა უმრავლესობის დარწმუნება. განმეორებით რეფერენდუმზე დანიელების 56,8%-მა მხარი დაუჭირა ხელშეკრულების რატიფიკაციას. 1993 წლის აგვისტოში დანიური რეფერენდუმით გამხნევებულმა მეიჯორმა კი ხელშეკრულება რატიფიკაციისთვის თემთა პალატას გადასცა. ამავდროულად, რატიფიკაციის პროცესი სხვა ქვეყნებში შეუფერხებლად მიმდინარეობდა. გამონაკლისი იყო გერმანია. სასამართლოში შეტანილ იქნა სარჩელი მაასტრიხტის ხელშეკრულების კონსტიტუციასთან შესაბამისობის თაობაზე, რის გამოც რატიფიკაციის პროცესი სასამართლოს გადაწყვეტილებამდე შეჩერებულ იქნა.
ბრიტანეთის პარლამენტის მიერ რატიკაციის წარმატებით დასრულებისა და გერმანიის საკონსტიტუციო სასამართლოს გადაწყვეტილების (რომლის მიხედვითაც მაასტრიხტის ხელშეკრულება თავსებადი იყო გერმანიის კონსტიტუციასთან) შემდეგ, ევროკავშირის მასშტაბით რატიფიკაციის პროცესში მოიხსნა ყველა ბარიერი. მაასტრიხტის ხელშეკრულება ძალაში 1993 წლის ნოემბერში შევიდა. ევროკავშირის ინსტიტუტებმა, მთავრობებმა და სხვა აქტორებმა დაჩქარებულ რეჟიმში დაიწყეს ხელშეკრულების მუხლების პრაქტიკაში განხორციელება. ეკონომიკური და მონეტარული კავშირისკენ სვლა უკვე დაწყებული იყო, განხორციელდა საერთო საგარეო და უსაფრთხოების პოლიტიკის იმპლემენტაცია, ქვეყნებმა დაიწყეს იუსტიციისა და საშინაო საქმეებზე უფრო მჭიდრო თანამშრომლობა. სიტყვა „ევროპული კავშირი“ მალევე იქნა ატაცებული როგორც შიგნით, ისე მის საზღვრებს გარეთ. თუმცა, რატიფიკაციის კრიზისმა მაინც თავისი დაღი დაასვა ევროკავშირის სრულყოფილ და გამართულ ფუნქციონირებას და სერიოზული პოლიტიკური პრობლემები შექმნა ამ პროცესში.
„დიდი გაფართოება“
ცივი ომის დასრულებამ მნიშვნელოვნად გაზარდა ევროკავშირის უპრეცენდენტოდ დიდი მასშტაბითა და ფორმით გაფართოების პერსპექტივა. სამი კატეგორიის ქვეყნები შეეცადნენ ევროკავშირში გაწევრიანებას: ნეიტრალური სახელმწიფოები, რომლებიც აღარ იყვნენ შეზღუდულები ცივი ომით (ავსტრია, ფინეთი, მალტა და შვედეთი); არანეიტრალური და ზოგიერთ შემთხვევაში ნატო-ს წევრი ქვეყნებიც, რომლებმაც შეიტანეს ან გაააქტიურეს თავიანთი აპლიკაციები რადიკალურად ცვალებადი საერთაშორისო მდგომარეობის პარალელურად (კვიპროსი, ნორვეგია და თურქეთი); და ახლად დამოუკიდებლობა მოპოვებული ცენტრალური და აღმოსავლეთ ევროპის სახელმწიფოები (ბულგარეთი, ჩეხოსლოვაკია, ესტონეთი, უნგრეთი, ლატვია, ლიტვა, პოლონეთი, რუმინეთი და სლოვენია). თითოეული ქვეყანა განსხვავებული იყო დანარჩენისგან, მაგრამ მაინც იყო გარკვეული მსგავსებები იმისთვის, რომ ევროკავშირს მათთან მიმართებაში ჰქონოდა ერთიანი მიდგომა. მაგალითად, ავსტრია და სკანდინავიის ქვეყნები შეიძლება ცალკე ჯგუფად გამოიყოს: ისინი ეკონომიკურად კარგად იყვნენ განვითარებული, პოლიტიკური სტაბილურობით ხასიათდებოდნენ და კარგად იყვნენ გათვითცნობიერებული ევროკავშირის პოლიტიკის მიმართულებებსა და პროცედურებში. ცენტრალური და აღმოსავლეთ ევროპის ქვეყნები კიდევ ერთი განსხვავებული ჯგუფი იყო: ეკონომიკურად განუვითარებელი, პოლიტიკურად არასტაბილური და ევროკავშირის პოლიტიკის მიმართულებებისა და პროცედურებისგან შორს მდგარი. განსხვავებული ჯგუფი იყო კვიპროსი და თურქეთიც. ამ ქვეყნებს შორის ნაკლები იყო მსგავსება ეკონომიკურად და პოლიტიკურად, მაგრამ მჭიდროდ იყო დაკავშირებული თურქეთის მიერ ჩრდილოეთ კვიპროსის ოკუპაციასთან და საბერძნეთის მიერ კვიპროსის გაწევრიანებისადმი აქტიურ მხარდაჭერასთან. და ბოლოს, მალტა, ხმელთაშუაზღვისპირეთის მიკრო სახელმწიფო, ე.წ. sui generis, ანუ უნიკალურ მაგალითს წარმოადგენდა.
ცივი ომის დასრულებისას ევროპული თანამეგობრობა შიდა მოვლენებით იყო დაკავებული, განსაკუთრებით, გერმანიის გაერთიანებით, ეკონომიკური და მონეტარული კავშირითა (ემკ) და ერთიანი ბაზრის დასრულებით. ამიტომ წევრ ქვეყნებსა და კომისიას არ უნდოდა დამატებით თავის შეწუხება გაფართოების პროცესებით. მათი სურვილის მიუხედავად, ავსტრია და სკანდინავიის ქვეყნები უკმაყოფილოები იყვნენ ევროპული ეკონომიკური სივრცის პირობებით, რის გამოც ევროკავშირში გაწევრიანება მოითხოვეს. ცენტრალურ და აღმოსავლეთ ევროპის ქვეყნებსაც ჰქონდათ ევროკავშირში რაც შეიძლება დაჩქარებულად (მათი სურვილით, 1990-იანი წლების ბოლოსთვის) შესვლის სურვილი.
გარდა გაფართოების „არასათანადო დროისა“, ევროპული თანამეგობრობის წევრ ქვეყნებს განსხვავებული დამოკიდებულება ჰქონდათ გაფართოებაზე. საფრანგეთს ევროკავშირში გავლენის დაკარგვის ეშინოდა. წინა გაფართოებებისა და გერმანიის გაერთიანების წყალობით, მისი ტრადიციული როლი ისედაც უკვე საფრთხის წინაშე იდგა. დიდი რაოდენობით ჩრდილოეთ და აღმოსავლეთ ევროპის ქვეყნების ევროკავშირში გაწევრიანებით სიმძიმის პოლიტიკური ცენტრი აშკარად და მტკიცედ გადაიწევდა გერმანიის მიმართულებით. ისტორიულად ევროსკეპტიკოსი ბრიტანეთი და დანია მხარს უჭერდნენ გაფართოებას იმ იმედით, რომ ეს პროცესი შეაფერხებდა, გააჭიანურებდა პოლიტიკური კავშირისკენ სვლას. ამასთან, დანიას ფინეთის, ნორვეგიის და შვედეთის გაწევრიანებით სკანდინავიური სოლიდარობის აღდგენის სურვილიც ამოძრავებდა. ევროკავშირის ღარიბი ქვეყნები მოხარული იყვნენ, რომ მომავალი მდიდარი ქვეყნები (ავსტრია, ფინეთი, ნორვეგია და შვედეთი) მნიშვნელოვან ფინანსურ შენატანს განახორციელებდნენ ევროკავშირის ბიუჯეტში, თუმცა, გულზე არ ეხატებოდათ ის, რომ ამ ფინანსების ხელახალი გადანაწილება და გაზიარება მოუხდებოდათ ცენტრალურ და აღმოსავლეთ ევროპის სხვა პოტენციურ ღარიბ წევრ-სახელმწიფოებთან.
საწყისი შეხედულებების მიუხედავად, კომისიამ და წევრმა ქვეყნებმა მალე გააცნობიერეს, რომ გაფართოება გარდაუვალი პროცესი იყო. ცივი ომის დასრულების შემდეგ, ევროკავშირს აღარ შეეძლო საკუთარი თავის მხოლოდ დასავლეთ ევროპით შემოსაზღვრა. სხვა ევროპულ ქვეყნებსაც ჰქონდათ იმის სამართლიანი უფლება, რომ ევროკავშირის წევრობისთვის „ებრძოლათ“. ევროპული თანამეგობრობა ათწლეულების მანძილზე ქადაგებდა პან-ევროპულ ჩართულობას, ამიტომ იგი ფაქტობრივად საკუთარი რიტორიკის მსხვერპლი გახდა – იგი ვერ ეტყოდა უარს წევრობის მოსურნე ევროპულ ქვეყნებს. ცენტრალური და აღმოსავლეთ ევროპის სახელმწიფოებისთვის ევროკავშირის წევრობა ღირსებისა და პოლიტიკური აღიარების საკითხსა და კეთილდღეობის გზაზე დადგომას წარმოადგენდა.
ავსტრიული და სკანდინავიური გაფართოება
ცივი ომის დასრულების შემდეგ, თავისუფალი ვაჭრობის ევროპული ასოციაციის (EFTA – ეფტა) წევრებმა ევროკავშირში გაწევრიანება მოინდომეს. ევროკავშირი შეეცადა მათი გადაწყვეტილების შეცვლას და სანაცვლოდ შესთავაზა ევროპული ეკონომიკური სივრცე, რომლის საშუალებითაც ეს ქვეყნები ერთიანი ბაზრიდან მიიღებდნენ თითქმის იმავე სარგებელს, რასაც ევროკავშირის წევრი ქვეყნები, ოღონდ ევროკავშირში გაწევრიანების გარეშე. თუმცა, წევრობის მოსურნე ბევრი სახელმწიფოსთვის ეს არ აღმოჩნდა საკმარისი, რის გამოც ზოგიერთმა მათგანმა ევროპული ეკონომიკური სივრცის დასრულებამდეც კი შეიტანეს გაწევრიანების აპლიკაციები.
მაასტრიხტის რატიფიკაციის კრიზისის, პოსტ-მაასტრიხტის საბიუჯეტო პაკეტზე შეთანხმებისა და აპლიკანტების მხრიდან დაჩქარებული გაწევრიანების მოთხოვნის გამო გაწევრიანების მოლაპარაკებები 1993 წელს დაიწყო. გაფართოების წინა რაუნდებთან შედარებით, ეს პროცესი შედარებით იოლი იყო. დღის წესრიგის ბევრი საკითხი (ანუ ე.წ. „თავები“) უკვე იყო ევროპული ეკონომიკური სივრცის ნაწილი. თუმცა, პრობლემები მაინც იყო ენერგიის, გარემოს დაცვის, სოფლის მეურნეობისა და თევზჭერის სფეროებში. სოციალური და გარემოს დაცვის სტანდარტები და სოფლის მეურნეობის სუბსიდიები ზოგადად უფრო მაღალი იყო ამ კანდიდატ ქვეყნებში, ვიდრე თავად ევროკავშირში. ნორვეგიას არ სურდა კონტროლის დაკარგვა თავისი ნავთობისა და ბუნებრივი გაზის უზარმაზარ რეზერვებსა და თევზით მდიდარ წყლებზე. სირთულეები წარმოიქმნა ისეთ თემებზეც, როგორებიცაა ფინეთის, ნორვეგიისა და შვედეთის ვრცელი და მეჩხერად დასახლებული რეგიონებისთვის დახმარება, ევროკავშირის მიერ შვედური სნაფის (შვედური პროდუქტი, რომელიც მიჩვევას, მასზე დამოკიდებულებას იწვევს) აკრძალვა, და ალკოჰოლის გაყიდვებზე შვედეთის სახელმწიფო მონოპოლია.
რამდენიმე თვიანი დაძაბული მოლაპარაკებებისა და ვაჭრობის შემდეგ 1994 წლის შუა პერიოდში გაფორმდა გაწევრიანების ხელშეკრულებები, რომლებიც მოიცავდა კონკრეტული რეგულაციური მიმართულებების სპეციალურად დადგენილ წესებს; სტრუქტურული ფონდების ახალ კატეგორიას არქტიკული სივრცის რეგიონებისთვის; გაფართოებულ ევროკავშირში სოფლის მეურნეობის შეცვლილი ფასების შესაბამისად ფერმერთა შემოსავლების შენარჩუნების სპეციალურ მექანიზმებს; გაწევრიანების შემდეგ ამ კანდიდატ ქვეყნებში გარემოს დაცვითი სტანდარტების მაღალი დონის შენარჩუნებასა და სხვა საკითხებს. თუმცა, ევროკავშირის მიერ ნორვეგიისთვის განხორციელებული სპეციალური დათმობები არ აღმოჩნდა საკმარისი იმისთვის, რომ ნორვეგიის რეფერენდუმი წარმატებით დასრულებულიყო. ნორვეგიის საზოგადოების უმრავლესობამ გაწევრიანებაზე უარი განაცხადა. ამის საპირისპიროდ, გაწევრიანდნენ ავსტრია (66%), ფინეთი (60%) და შვედეთი (52%).
ევროკავშირის მხრიდან ხელშეკრულებების რატიფიკაცია შედარებით მარტივად წარიმართა. პარლამენტმა გამოთქვა შეშფოთება იმის გამო, რომ გაფართოების პარალელურად და მისთვის სათანადოდ მოსამზადებლად ევროკავშირი ფაქტობრივად არანაირი ინსტიტუციური ცვლილებების განხორციელებას არ აპირებდა. ამაზე საპასუხოდ, მინისტრთა საბჭომ განახორციელა მხოლოდ ერთადერთი ცვლილება, რომელიც 1994 წლის მარტის იოანინას კომპრომისით (Ioannina Compromise of March 1994) არის ცნობილი. შედეგად, ბრიტანეთისა და ესპანეთის მოთხოვნით, გაიზარდა კვალიფიციურ უმრავლესობის მოთხოვნები. პარლამენტმა გააკრიტიკა იოანინას კომპრომისი, ვინაიდან იგი გადაწყვეტილების მიღების პროცესს კიდევ უფრო ართულებდა და ნაკლებ ეფექტურს ხდიდა. თუმცა, პარლამენტს სხვა რეალური ალტერნატივა არ ჰქონდა. ამიტომ 1995 წლის იანვარში იგი იძულებული იყო, გაფართოებისთვის თანხმობა განეცხადებინა. ამის მიუხედავად, პარლამენტის მიერ ამ თემაზე განხორციელებული ზეწოლის შემდეგ, წევრმა სახელმწიფოებმა გადაწყვიტეს, მომდევნო ინტერგავერნმენტალისტური კონფერენციის დღის წესრიგში ინსტიტუციური რეფორმაც შეეტანათ.
ევროკავშირისთვის ეს იყო ყველაზე მარტივი და ნაკლები პრობლემების შემქმნელი გაფართოება. სამივე ახალი სახელმწიფო დემოგრაფიულად პატარა და ეკონომიკურად ძლიერი იყო. შვედეთი შედარებით ევროსკეპტიკოსი იყო, ავსტრია და ფინეთი კი უფრო მეტი ენთუზიაზმით იყვნენ განწყობილნი. ევროკავშირის დახურული საკანონმდებლო სისტემა და ბურუსით მოცული ადმინისტრაციული კულტურა სრული შოკი აღმოჩნდა ფინელი და შვედი პოლიტიკოსებისა და საჯარო მოხელეებისთვის, რომლებმაც მთელი მონდომებით დაიწყეს ევროკავშირის გადაწყვეტილების მიღების პროცესის ღიაობისა და ტრანსფარენტულობის მხარდაჭერა. ასევე, ფინეთი და შვედეთი ითხოვდნენ სოციალური და გარემოს დაცვის მაღალ სტანდარტებსა და ევროკავშირის უფრო ლიბერალურ სავაჭრო პოლიტიკას. ამასთან, ისინი ემხრობოდნენ ევროკავშირის „ჩრდილოეთის მიმართულების“ განვითარებას, მათ შორის, რუსეთთან დაახლოებასა და ბალტიის ზღვაში მათი მეზობლების (ლიტვა, ლატვია, ესტონეთი) ადრეულ გაწევრიანების.
ცენტრალური და აღმოსავლეთ ევროპული გაფართოება
დახმარებიდან ასოციაციამდე
1989 წელს კომისიამ ცენტრალური და აღმოსავლეთ ევროპისთვის დასავლეთ ევროპიდან გაგზავნილი დახმარების კოორდინაციის პასუხისმგებლობა აიღო. ევროპულმა თანამეგობრობამ დაიწყო დახმარების საკუთარი პროგრამის (პოლონეთისა და უნგრეთისთვის ეკონომიკის რეკონსტრუქციაში დახმარება – PHARE) განხორციელება. ჰუმანიტარულ დახმარებასთან ერთად, PHARE მხარს უჭერდა ამ ქვეყნების სოციალურ-საბაზრო ეკონომიკების განვითარებასა და დემოკრატიული ინსტიტუტების გაძლიერებას. საფრანგეთის პრეზიდენტის ფრანსუა მიტერანის ინიციატივით დაარსდა ასევე რეკონსტრუქციისა და განვითარების ევროპული ბანკი (European Bank for Reconstruction and Development – EBRD), რომელიც მალევე ყოფილი საბჭოთა ბლოკის ქვეყნებში ეკონომიკური განვითარებისთვის საჭირო სესხების მთავარი მომწოდებელი გახდა. ფინანსური და ტექნიკური დახმარება მნიშვნელოვანი და საჭირო პირველი ნაბიჯები იყო ცენტრალური და აღმოსავლეთ ევროპის მოდერნიზაციის საქმეში.
ამასთან ერთად, ევროპულ თანამეგობრობასა და ცენტრალურ და აღმოსავლეთ ევროპის სახელმწიფოებს შორის ორმხრივ ფორმატში გაფორმდა ვაჭრობისა და თანამშრომლობის შეთანხმებები, რომლებიც მიზნად ისახავდა ამ ქვეყნების პროდუქტებისთვის თანამეგობრობის ბაზრის გაღებას. თუმცა, როდესაც ბაზარზე შეღწევის კონკრეტულ მექანიზმებზე მიდგა საქმე, ევროპულმა თანამეგობრობამ უარი განაცხადა სოფლის მეურნეობის და მსუბუქი მრეწველობის პროდუქტებსა და ლითონზე სერიოზული დათმობების გაკეთებაზე. ეს სფეროები პოლიტიკურად სენსიტიური იყო თანამეგობრობისთვის და ეკონომიკურად ძალიან მნიშვნელოვანი ცენტრალური და აღმოსავლეთ ევროპის ქვეყნებისთვის. ამ ქმედებით კარგად გამოჩნდა განსხვავება წევრი ქვეყნების პროტექციონისტულ ტენდენციასა და პან-ევროპული ინტეგრაციის რიტორიკას შორის. თუმცა, ევროპულმა თანამეგობრობამ იგრძნო მორალური პასუხისმგებლობა და რამდენიმე პოსტ-საბჭოთა ბლოკის ქვეყანას ასოციაციის ხელშეკრულება შესთავაზა. იდეას მხარს განსაკუთრებით უჭერდა ჰელმუტ კოლი, რომლის სახელმწიფოც ყველაზე მეტ მოგებას ნახავდა ცენტრალური და აღმოსავლეთ ევროპის ქვეყნების წარმატებული ტრანზიციით. შესაბამისად, 1990 წლის აგვისტოში კომისიამ ასოციაციის ხელშეკრულება წარუდგინა ეკონომიკურად ყველაზე განვითარებულ და რეგიონში სტრატეგიულად ყველაზე მნიშვნელოვან ქვეყნებს ჩეხოსლოვაკიის, პოლონეთისა და უნგრეთის სახით. ე.წ. „ევროპის ხელშეკრულებები“ მოიცავდა თავისუფალ ვაჭრობას, ინტენსიურ ეკონომიკურ თანამშრომლობასა და ინსტიტუციონალიზებულ პოლიტიკურ ურთიერთობებს. წევრ ქვეყნებს არ სურდათ მათთვის ევროკავშირის წევრობის დაპირება მიეცათ, მაგრამ აღიარეს, რომ ამ ქვეყნების საბოლოო მიზანს ევროკავშირში გაწევრიანება წარმოადგენდა.
ასოციაციის ხელშეკრულებებზე მოლაპარაკებები ჩეხოსლოვაკიასთან, პოლონეთსა და უნგრეთთან 1991 წლის განმავლობაში მიმდინარეობდა. ევროპული თანამეგობრობა მკაცრად იდგა ისეთ საკითხებზე, როგორებიცაა ბაზარზე შესვლის უფლება და ადამიანების გადაადგილება. შეთანხმებების რატიფიცირება კიდევ უფრო მეტ ხანს გაგრძელდა, რაც გამოწვეული იყო რამდენიმე წევრ ქვეყანაში ხელშეკრულების ცალკეული მუხლებისადმი (განსაკუთრებით, სოფლის მეურნეობაზე) სხვადასხვა ინტერესთა ჯგუფების წინააღმდეგობით. ხელშეკრულებები ფარავდა როგორც ევროპული თანამეგობრობის, ასევე წევრი ქვეყნების კომპეტენციის სფეროებს. ამიტომ კომისიამ ხელშეკრულებების მხოლოდ ნაწილის იმპლემენტაცია განახორციელა, მთლიანი ხელშეკრულებები კი რატიფიკაციისთვის წევრ სახელმწიფოებს გადასცა. ამასთან, კომისიამ დაიწყო ევროპის ხელშეკრულების მოლაპარაკებები რეგიონის დანარჩენ ქვეყნებთანაც, რომელთა დასრულებაც წინა სამ ქვეყანასთან ერთად მოხდა (1993 წლის იანვარში ჩეხოსლოვაკიის დაშლის შემდეგ ცალკე ხელშეკრულებები გაფორმდა ჩეხეთთან და სლოვაკეთთან). საბოლოო ჯამში, მოლაპარაკებებისა და რატიფიკაციის პროცესმა 1990-იანი წლების შუა პერიოდამდე გაგრძელდა და ნათლად მოახდინა იმის დემონსტრირება, რომ ევროკავშირს არ შეეძლო აქტიულად და ეფექტურად ემოქმედა თავის აღმოსავლეთ მეზობლებთან.
კოპენჰაგენიდან კოპენჰაგენამდე
მაასტრიხტის ხელშეკრულების მიღებისა და რატიფიკაციის კრიზისის დაძლევის შემდეგ, ევროკავშირმა მთელი ყურადღება ცენტრალურ და აღმოსავლეთ ევროპული გაფართოების გამოწვევაზე გადაიტანა. დანიის ზეწოლით, რომელიც აქტიურად უჭერდა მხარს გაფართოებას, 1993 წლის ივნისის ევროპულმა საბჭომ კოპენჰაგენში განაცხადა, რომ ცენტრალურ და აღმოსავლეთ ევროპის ასოციაციის ქვეყნები მათი სურვილის შემთხვევაში გახდებოდნენ ევროკავშირის წევრები. ამასთან, ახალი მომავალი წევრი ქვეყნებისთვის ევროპულმა საბჭომ დაამტკიცა კომისიის მიერ შემუშავებული გაწევრიანების კრიტერიუმები, რომელსაც კოპენჰაგენის კრიტერიუმები ეწოდა და რომელიც მოიცავდა შემდეგს:
- სტაბილურობა იმ ინსტიტუტების, რომლებიც უზრუნველყოფენ დემოკრატიას, კანონის უზენაესობას, ადამიანის უფლებებს და უმცირესობების უფლებების პატივისცემასა და დაცვას.
- ფუნქციონირებადი საბაზრო ეკონომიკის არსებობა, რომელიც კონკურენტული იქნება და გაუძლებს ევროკავშირის საბაზრო ძალებს.
- წევრობის ვალდებულებების აღება, მათ შორის პოლიტიკური, ეკონომიკური და მონეტარული კავშირის მიზნებისა და საშუალებების აღიარება და პატივისცემა.
დელორი არ იყო მაინცდამაინც დადებითად განწყობილი გაფართოებისადმი. თუმცა, საბოლოო ჯამში, დაინახა რა, რომ ეს პროცესი გარდაუვალი იყო, დათანხმდა. მისი, როგორც კომისიის პრეზიდენტის დღეები, დათვლილი იყო. მან თანამდებობა 1995 წლის იანვარში დატოვა. კომისიის მომდევნო პრეზიდენტი ჟაკ სანტერი უფრო ღია იყო გაფართოებისადმი. კოლი ერთადერთი ლიდერი იყო დიდი წევრი ქვეყნებიდან, რომელიც მთელი გულით უჭერდა მხარს გაფართოებას (ყოველ შემთხვევაში, გერმანიასთან ახლოს მდებარე ქვეყნების მაინც). 1995 წლის მაისში არჩეული საფრანგეთის ახალი პრეზიდენტი ჟაკ შირაკი მის წინამორბედ მიტერანზე კიდევ უფრო ნაკლებად იყო დაინტერესებული გაფართოებით. ჯონ მეიჯორი მხარს უჭერდა ამ პროცესს იმ იმედით, რომ გაფართოება ევროკავშირს დაასუსტებდა. მეიჯორის პოზიცია ნაკლებად იყო მისაღები ცენტრალურ და აღმოსავლეთ ევროპის ქვეყნებისთვის, რადგან მათ ძლიერ ევროკავშირში უნდოდათ ყოფნა და დიდ ყურადღებას არ აქცევდნენ იმ ფაქტს, რომ მათივე სურვილით სუვერენიტეტის ნაწილის დათმობა მოუწევდათ.
1994-1996 წლებში, ასოციაციის ხელშეკრულებების ძალაში შესვლის შემდეგ, ცენტრალურ და აღმოსავლეთ ევროპის ქვეყნებმა გაწევრიანების აპლიკაციები გაააქტიურეს. იმ პერიოდისთვის ევროკავშირიც და აპლიკანტი ქვეყნებიც დარწმუნებული იყვნენ, რომ წინ მძიმე პერიოდი ელოდათ. ბერლინის კედლის დანგრევის შემდეგ ცენტრალური და აღმოსავლეთ ევროპა ადმინისტრაციულად, ეკონომიკურად და გარემოს დაცვის კუთხით ცუდ მდგომარეობაში იმყოფებოდა. რეგიონში კვლავ მძაფრად ებრძოდნენ კომუნისტების მიერ რამდენიმე ათწლეულების მანძილზე არასწორი მართვის დანატოვარს. ყველა მათგანი ცდილობდა კომუნიზმიდან კაპიტალიზმზე, დიქტატორობიდან დემოკრატიაზე გადასვლას. რეკონსტრუქციისა და რეაბილიტაციის გრძელვადიანი პროცესი მოიცავდა სამართლებრივ, საბანკო და ბიზნეს რეფორმებს; სახელმწიფოს საკუთრებაში არსებული კომპანიების პრივატიზაციას; სოფლის მეურნეობისა და ინდუსტრიის მოდერნიზაციას; სოციალური კეთილდღეობის არსებით რეფორმას; გარემოს დაცვის პირობებისა და სტანდარტების რადიკალურ გაუმჯობესებას; ახალი საგანმანათლებლო სისტემის ჩამოყალიბებას; და შენობა-ნაგებობებისა და ინფრასტრუქტურის აღდგენა-განვითარებას. ევროკავშირში გაწევრიანების პერსპექტივა კარგი მოტივატორი იყო აპლიკანტი ქვეყნებისთვის, რათა მტკივნეული რეფორმები გაეტარებინათ (მიუხედავად იმისა, რომ ეკონომიკური მენეჯმენტის ევროკავშირული მოდელი არ იყო აუცილებლად ის იდეალური მოდელი, რომელიც მათ სჭირდებოდათ).
ევროკავშირმა აპლიკანტი ქვეყნების გაფართოებისთვის მომზადება 1994 წლიდან დაიწყო. კომისიის ანგარიშის საფუძველზე და გერმანიის, როგორც 1994 წლის მეორე ნახევარში თავმჯდომარე ქვეყნის მხარდაჭერით, 1994 წლის დეკემბერში ევროპულმა საბჭომ ქალაქ ესენში დაამტკიცა „სტრუქტურირებული დიალოგი“ ევროკავშირსა და აპლიკანტ ქვეყნებს შორის. „სტრუქტურირებული დიალოგი“ ევროკავშირის პოლიტიკის თითქმის ყველა მიმართულებას ფარავდა და მოიცავდა როგორც რეგულარულ შეხვედრებს მინისტრების დონეზე, ისე ევროპული საბჭოს ფორმატში სახელმწიფოსა და მთავრობის მეთაურთა ყოველწლიურ სხდომებს. პირველი ასეთი მაღალი დონის შეხვედრა სწორედ ესენის სამიტზე შედგა.
ევროკავშირმა ასევე დაიწყო კანდიდატი ქვეყნების ერთიან ბაზარში ინტეგრირების პროცესი. 1995 წლის ივნისში ევროპულმა საბჭომ დაამტკიცა კომისიის თეთრი წიგნი იმაზე, თუ როგორ უნდა მომხდარიყო კანდიდატი სახელმწიფოების მომზადება სექტორ-სექტორ ერთიან ბაზარში სრულყოფილი მონაწილეობისთვის. თეთრი წიგნის დაწვრილმანებულობამ და დეტალურობამ მკაფიო სიგნალი გაუგზავნა ორივე მხარეს, რომ წინ უზარმაზარი და რთული დავალება ჰქონდათ შესასრულებელი. კანონების უბრალოდ მიღების ნაცვლად, კანდიდატებს თავიანთი მთლიანი ადმინისტრაციული, სამართლებრივი და ეკონომიკური სტრუქტურების ცვლილება უნდა განეხორციელებინათ. მათ დასახმარებლად კი ევროკავშირმა PHARE-ის რეფორმირება მოახდინა და სხვა ინიციატივებიც აამუშავა.
როგორც გაწევრიანების სტრატეგიების ნაწილი, კანდიდატების უმრავლესობამ დაამტკიცა დეტალური გაწევრიანებისწინა გეგმები ანუ ადმინისტრაციული საგზაო რუკები. ისინი ამისთვის კომისიის თეთრი წიგნით ხელმძღვანელობდნენ და მნიშვნელოვანი მხარდაჭერა ჰქონდათ ევროკავშირისგან. ამასთან, კომისიამ ევროკავშირის წევრობისთვის კანდიდატების მზაობაზე ფორმალური მოსაზრების დასაფიქსირებლად დაიწყო ინფორმაციის შეგროვება და ანალიზის ჩატარება. როგორც დღის წესრიგი 2000-ის პაკეტის ნაწილი, მან 1997 წლის ივლისში გამოაქვეყნა მოსაზრება, რომელშიც აპლიკანტებზე ასკვნიდა შემდეგს:
- დემოკრატია და კანონის უზენაესობა: ყველას ჰქონდა ადექვატური საკონსტიტუციო და ინსტიტუციური წესები და პრაქტიკები. გამონაკლისი მხოლოდ სლოვაკეთი იყო, რომელიც, როგორც ჩანს, ისევ ავტორიტარული მმართველობისკენ იხრებოდა.
- ფუნქციონირებადი საბაზრო ეკონომიკა: ყველამ კარგ პროგრესს მიაღწია, მაგრამ საჭირო იყო სტრუქტურული რეფორმები, განსაკუთრებით ფინანსურ სექტორში და სოციალური უსაფრთხოების მიმართულებით.
- ევროკავშირის წესები და რეგულაციები: ყველა ევროკავშირის წესებისა და რეგულაციების გაზიარების პროცესში იყვნენ და წინ კიდევ გრძელი გზა იყო გასავლელი.
კომისიამ ევროკავშირს გაწევრიანების მოლაპარაკებების დაწყების რეკომენდაცია ხუთ სახელმწიფოზე მისცა. ესენი იყვნენ ჩეხეთის რესპუბლიკა, უნგრეთი, პოლონეთი, ესტონეთი და სლოვენია. პირველი სამი არჩევანი მოსალოდნელი იყო. კომისიამ ესტონეთი და სლოვენია სიას არა მხოლოდ იმიტომ დაამატა, რომ ისინი ამას იმსახურებდნენ, არამედ იმიტომაც, რომ მოეხდინა მკაფიო გამიჯვნა ევროკავშირისა და ნატო-ს გაფართოებებს შორის. კომისიის მიერ დღის წესრიგი 2000–ის გამოქვეყნებამდე ერთი კვირით ადრე, ნატო-მ განაცხადა, რომ 1999 წელს ჩეხეთის რესპუბლიკა, უნგრეთი და პოლონეთი ამ სამხედრო ალიანსს შეუერთდებოდნენ. რუსეთის შეშფოთების გასანეიტრალებლად, კომისია შეეცადა ეჩვენებინა, რომ ნატო-სა და ევროკავშირის გაფართოებები ერთმანეთთან არ იყო დაკავშირებული და განსხვავებულ პროცესებს წარმოადგენდა. ამასთან, კომისიამ სიაში ესტონეთი შეიყვანა იმიტომაც, რომ იგი ევროკავშირში პოპულარული იყო, სლოვენია კი იმიტომ, რომ იგი გაწევრიანებისთვის ცალსახად იყო მზად და თან სამხრეთ-აღმოსავლეთ ევროპიდან კანდიდატის შერჩევა პოლიტიკურ დატვირთვასაც ატარებდა.
თავისი მოსაზრებებისა და რეკომენდაციების გამოქვეყნებამდე კომისიამ მჭიდრო კონსულტაციები აწარმოა წევრ სახელმწიფოებთან. შესაბამისად, 1997 წლის დეკემბრის ლუქსემბურგის სამიტზე ევროპულმა საბჭომ იოლად დაამტკიცა კომისიის შემოთავაზებები. ევროპულმა საბჭომ ასევე დაადასტურა, რომ ევროკავშირი დაიწყებდა გაწევრიანების მოლაპარაკებებს სხვა ქვეყნებთანაც მაშინ, როდესაც კომისია ჩათვლიდა, რომ ისინი ამისთვის მზად იყვნენ. ამისთვის მან კომისიას დაავალა, მოემზადებინა ყოველწლიური ანგარიშები აპლიკანტი წევრების პროგრესის თაობაზე.
ევროკავშირმა პირველ ხუთ ქვეყანასთან გაწევრიანების მოლაპარაკებები 1998 წლის მარტში დაიწყო. პირველი ეტაპი მოიცავდა თითოეული კანდიდატი ქვეყნის პროგრესის ძალიან მოკლე განხილვას, „სკრინინგის პროცესს“. არსებითი მოლაპარაკებები კი 1998 წლის ნოემბერში დაიწყო. ვრცელი დღის წესრიგი წარმოდგენილი იყო ოცდაათამდე „თავში“ (ანუ თემატურ პაკეტებში, რომელიც ევროკავშირის პოლიტიკის მიმართულებებსა და პროგრამებს ფარავს). მოლაპარაკებებისას პირველ რიგში ყველაზე ნაკლებ სადავო თავები დახურეს. მოლაპარაკებების მიმდინარეობის კვალდაკვალ კი მეტი და მეტი თავი იხურებოდა (ანუ ხდებოდა მათზე შეთანხმება).
1999 წლის ოქტომბერში კომისიამ უკვე დანარჩენ ხუთ აპლიკანტთან გაწევრიანების მოლაპარაკებების დაწყების რეკომენდაცია გამოაქვეყნა. ანალიზი ცხადყოფდა, რომ ეს ქვეყნები ამას იმსახურებდნენ, მაგრამ კომისიის გადაწყვეტილებაზე უდავოდ იქონია გავლენა კანდიდატი ქვეყნების და უფრო მეტად ზოგიერთი წევრი სახელმწიფოს მხრიდან ზეწოლამ, რომლებიც ძირითადად სტრატეგიული მიზეზებიდან გამომდინარე აქტიურად უჭერდნენ მხარს გაფართოების სრულ, ერთიან რაუნდს. გაფართოების პროცესის მნიშვნელოვანი შემაფერხებელი ფაქტორი იყო 1990-იანი წლების განმავლობაში ბალკანეთში არსებული არასტაბილურობა და განსაკუთრებით, 1999 წლის კოსოვოს ომი. ამის ფონზე დარჩენილმა ხუთმა კანდიდატმა მცდელობები არ დააკლო გაწევრიანების კრიტერიუმების შესრულებას. თუმცა, რუმინეთი და ბულგარეთი თავადვე აღიარებდნენ, რომ მათ ჯერ კიდევ გრძელი გზა ჰქონდათ გასავლელი. სლოვაკეთმა, რომელიც ამჯერად უკვე დემოკრატიული მთავრობის მიერ იმართებოდა, 1990-იანი წლების ბოლოს არსებით ეკონომიკურ პროგრესს მიაღწია. შესაბამისად, 1999 წლის დეკემბრის ჰელსინკის სამიტზე ევროპულმა საბჭომ დაამტკიცა კომისიის რეკომენდაციები, რომლის მიხედვითაც 2000 წლის თებერვალში ევროკავშირი დაიწყებდა გაფართოების მოლაპარაკებებს ლატვიასთან, ლიტვასთან, სლოვაკეთთან, ბულგარეთსა და რუმინეთთან.
ევროკავშირი ყოველთვის ერიდებოდა გაწევრიანების კონკრეტული თარიღის დასახელებას. 1990-იანი წლების შუა პერიოდში ყველაზე აქტიურმა აპლიკანტებმა თავად დაასახელეს ამგვარ თარიღად 2000 წელი. თუმცა, როდესაც 2000 წელმა ჩაიარა, მათ იმედები 2002 წლისთვის გაუჩნდათ. საბოლოოდ, 2001 წლის ივნისის გოტებორგის სამიტზე, ევროპულმა საბჭომ გადაწყვიტა, რომ ის ქვეყანა, რომელიც 2002 წლის დეკემბრისთვის წარმატებით დაასრულებდა მოლაპარაკებებს, 2004 წლის დასაწყისში გახდებოდა ევროკავშირის წევრი. ეს დაახლოებით ერთწლიანი პერიოდი გამოყენებულ იქნებოდა გაწევრიანების ხელშეკრულების რატიფიკაციისთვის და თან ახალი წევრი ქვეყნები ევროპული პარლამენტის 2004 წლის ივნისის არჩევნებისთვისაც სათანადოდ მოემზადებოდნენ.
2002 წლის ანგარისში გაფართოების შესახებ, კომისიამ შეიმუშავა რეკომენდაცია, რომლის მიხედვითაც 2004 წლისთვის გაფართოება შეიძლება მომხდარიყო ცენტრალური და აღმოსავლეთ ევროპის რვა ქვეყანასთან (გამონაკლისი იყო ბულგარეთი და რუმინეთი, რომელთა წევრობის რეკომენდაცია კომისიამ 2007 წლისთვის გასცა). ამის მიუხედავად, კომისია ანგარისში მიუთითებდა, რომ წევრობის კანდიდატ ქვეყნებში მაინც რჩებოდა ისეთი პრობლემები, როგორებიცაა კორუფცია, ეკონომიკური დანაშაული, სასამართლოს დამოუკიდებლობის ნაკლებობა, ევროკავშირის წესებისა და რეგულაციების არასრულყოფილი იმპლემენტაცია და სხვა. რამდენიმე თავი ჯერ კიდევ დასახური იყო, თუმცა, კომისია იმედოვნებდა, რომ მოლაპარაკებები 2002 წლის დეკემბერში დასრულდებოდა და 2004 წლისთვის ყველა კანდიდატი ქვეყანა ევროკავშირში გაწევრიანებისთვის მზად იქნებოდა. 2007-2013 წლებში სოფლის მეურნეობის დაფინანსების საკითხის მოგვარების შემდეგ, რომელიც ევროპულმა საბჭომ 2002 წლის ოქტომბერში ბრიუსელში შეათანხმა, ევროკავშირის მხრიდან გაწევრიანების მოლაპარაკებების წარმატებით დასრულების გზაზე ყველა დაბრკოლება მოიხსნა. კანდიდატი ქვეყნები არ იყვნენ კმაყოფილი იმით, რომ ევროკავშირის ძველ წევრი სახელმწიფოების ფერმერებთან შედარებით სოფლის მეურნეობის მცირე სიბსიდიებს მიიღებდნენ, მაგრამ სხვა გამოსავალი არ იყო. ამიტომ მათ 2002 წლის დეკემბერში კოპენჰაგენის სამიტზე დაასრულებს გაწევრიანების მოლაპარაკებები. ამით დასრულდა ცენტრალური და აღმოსავლეთ ევროპის გაფართოების „კოპენჰაგენიდან კოპენჰაგენამდე“ ციკლი: 1993 წლის ივნისში ევროპული საბჭოს მიერ ევროკავშირში გაწევრიანების კრიტერიუმების მიღებიდან დაახლოებით ათი წლის შემდეგ ევროპული საბჭოს მიერვე გაწევრიანების ხელშეკრულების დამტკიცებამდე.
ხმელთაშუაზღვისპირეთის მესამე გაფართოება
ევროკავშირი გაწევრიანების ხელშეკრულებებზე მოლაპარაკებებს კვიპროსთან და მალტასთანაც აწარმოებდა. კვიპროსმა 1990 წლის ივლისში შეიტანა გაწევრიანების აპლიკაცია, კომისიამ კი პოზიტიური მოსაზრება უკვე 1993 წლის ივნისში დააფიქსირა. ევროკავშირს გაწევრიანების მოლაპარაკებები კვიპროსთან ავსტრიისა და სკანდინავიის აპლიკანტებთან ერთად შეეძლო ეწარმოებინა, მაგრამ მან ეს არ გააკეთა. ევროკავშირს ამის გასაგები მიზეზი ჰქონდა: კვიპროსი გაყოფილი იყო თურქეთის მიერ ოკუპირებულ ჩრდილოეთად და ბერძენი კვიპროსელების სამხრეთად, რის გამოც კვიპროსის გაწევრიანების აპლიკაცია არც თუ ისე მიმზიდველი იყო.
თუმცა, ევროკავშირი კვიპროსს მუდმივად ვერ უგულვებელყოფდა. 1997 წლის დეკემბერში ევროპული საბჭოს გადაწყვეტილებით ცენტრალური და აღმოსავლეთ ევროპის ხუთ ქვეყანასთან ერთად მოლაპარაკებები დაიწყო კვიპროსთანაც (ე.წ. 5+1 ფორმატი). ამ ფაქტმა გააღიზიანა თურქეთი, რომელიც ეჭვქვეშ აყენებდა კვიპროსის მთავრობის უფლებას, მოლაპარაკებები ეწარმოებინა მთლიანი კუნძულის სახელით. ამ პერიოდში თურქეთი მზად იყო დაესრულებინა კუნძულის დაყოფა იმ პირობით, რომ კვიპროსის მთავრობა დიდი თურქული უმცირესობის უფლებებს დაიცავდა. ევროკავშირსაც ჰქონდა გარკვეული ბერკეტები თურქეთზე გავლენის მოსახდენად, ვინაიდან თურქეთი ევროკავშირში გაწევრიანებისთვის იღწვოდა (თურქეთმა ასოციაციის ხელშეკრულება გააფორმა 1964 წელს, 1987 წელს კი გაწევრიანების აპლიკაცია შეიტანა).
თურქეთი ევროკავშირის ყველა სხვა აპლიკანტისგან განსხვავდებოდა. იგი ღარიბი და პოლიტიკურად არასტაბილური იყო. მას ადამიანის უფლებების საეჭვო მაჩვენებლები ჰქონდა და დისკრიმინაციულ პირობებში ამყოფებდა ქურთების უმცირესობას. როგორც ევროკავშირის წევრი, იგი გერმანიის შემდეგ, მოსახლეობის რაოდენობით ყველაზე დიდი სახელმწიფო იქნებოდა. ზოგიერთი ევროპელი იმაზეც მიუთითებდა, რომ თურქეთი არ იყო ევროპის ნაწილი და რომ მისი ტერიტორიის ძირითადი ნაწილი ახლო აღმოსავლეთში მდებარეობდა. უფრო მეტი, თურქეთი მუსლიმური საზოგადოება იყო. ეს ფაქტი თეორიულად არარელევანტური უნდა ყოფილიყო, მაგრამ პრაქტიკაში ბევრი ევროპელის შეფასებებს განსაზღვრავდა. გერმანელები უკმაყოფილებას გამოხატავდნენ იმაზე, რომ თურქეთის „სტუმარმა მუშებმა“ (‘guest workers’) ვერ მოახერხეს გერმანიის საზოგადოებაში ინტეგრირება, ამიტომ, მათივე მტკიცებით, თურქეთი ვერასდროს ვერ შეძლებდა ევროკავშირში ასიმილაციას. დასავლეთ ევროპელებს ჰქონდათ სავსებით ლოგიკური და ლეგიტიმური ეკონომიკური და პოლიტიკური კითხვის ნიშნები, რომლებიც თურქეთის მზაობასთან იყო დაკავშირებული, თუმცა, ბევრი მათგანის არგუმენტები შინაგანად ანტი-მუსლიმური განწყობით იყო ნაკარნახევი. ყველა მათგანი საბოლოოდ საბერძნეთისკენ იშვერდა თითს, რომელიც ისტორიულად დაპირისპირებული იყო თურქეთთან.
მეორე მხრივ, თურქეთს სტრატეგიულად უმნიშვნელოვანესი ადგილი ეკავა. იგი არასტაბილურ რეგიონში დასავლურ სიმაგრეს წარმოადგენდა. თურქეთმა ევროკავშირში გაწევრიანებისთვის სწორედ ამ ბერკეტის გამოყენება სცადა. იგი ასევე ყურადღებას ამახვილებდა მის საზღვრებს შიგნით მუსლიმური ფუნდამენტალიზმის საფრთხეზე იმ იმედით, რომ ევროკავშირის გულსა და მხარდაჭერას მოიგებდა. თურქეთის სტრატეგიული ღირებულებისა და ისრაელთან თურქეთის არაოფიციალური ალიანსის გამო, აშშ თურქეთის ევროკავშირში გაწევრიანებას აქტიურად უჭერდა მხარს. ევროკავშირმა კი ჩათვალა, რომ თურქეთის აპლიკაცია აშშ-ის საქმეს არ წარმოადგენა და რომ ამ ქმედებით აშშ-ს ფუნდამენტურად არ ესმოდა ევროკავშირის რაობა, ხასიათი და გაწევრიანების კრიტერიუმები.
1997 წელს, როდესაც ევროპული საბჭო შეთანხმდა, რომ 5+1-თან დაიწყებდა გაწევრიანების მოლაპარაკებებს, მან რეაგირება არ მოახდინა თურქეთის აპლიკაციაზე. თურქეთის სანუგეშოდ, ევროპულმა საბჭომ გადაწყვიტა პოლიტიკური კონსულტაციებისთვის ეწარმოებინა ევროპული კონფერენცია, ანუ ყველა წევრი და აპლიკანტი ქვეყნის ლიდერების ყოველწიური შეხვედრა. 1998 წლის მარტში, თავის აპლიკაციაზე ევროკავშირის მოპყრობით გაბრაზებულმა თურქეთმა ბოიკოტი გამოუცხადა ევროპული კონფერენციის პირველ სხდომას. თურქეთმა იმდენად უხეშად გააპროტესტა გაფართოების პროცესიდან მისი იზოლაცია და იმდენად გააქტიურდა გაწევრიანების პერსპექტივის გასაუმჯობესებლად, რომ 1999 წლის დეკემბერში ევროპულმა საბჭომ უკან დაიხია და თურქეთი კანდიდატ ქვეყნად ოფიციალურად დაასახელა.
თურქეთი კვლავ აღშფოთდა 2002 წლის ოქტომბერში, როდესაც 2004 წლის გაფართოებისთვის კომისიამ რეკომენდაცია გასცა ცენტრალური და აღმოსავლეთ ევროპის რვა ქვეყნის, პლიუს კვიპროსისა და მალტას შესახებ. კომისიამ კვლავ თავი აარიდა თურქეთის პოლიტიკურად მნიშვნელოვან საკითხს და ქვეყნისთვის მხოლოდ გაწევრიანებისწინა დახმარების გაზრდა მოითხოვა. ამის მიუხედავად, 2002 წლის დეკემბრის კოპენჰაგენის სამიტზე ევროპული საბჭო შეთანხმდა, რომ 2004 წლის ბოლოსთვის გადაწყვეტდა, დაწყებულიყო თუ არა გაწევრიანების მოლაპარაკებები თურქეთთან. ამ პერიოდში კი თურქეთმა ევროკავშირის პირობების დასაკმაყოფილებლად საჭირო პოლიტიკური და კონსტიტუციური ცვლილებების განხორციელება დაგეგმა.
2002 წლის დეკემბრის კოპენჰაგენის სამიტზე ინტენსიური დიპლომატიური მოლაპარაკებები გაიმართა კვიპროსის საკითხთან დაკავშირებით. წევრ ქვეყნებს არ სურდათ დაყოფილი კვიპროსის ევროკავშირში მიღება. თუმცა, საბერძნეთი იმუქრებოდა, რომ დაბლოკავდა მთლიან გაფართოებას, თუ ამ პროცესში კვიპროსიც არ იქნებოდა ჩართული. ევროკავშირის გადაწყვეტილებით, რომ მაინც მომხდარიყო დაყოფილი კვიპროსის გაწევრიანება, თურქეთმა ევროკავშირზე გავლენის მოხდენის მნიშვნელოვანი ინსტრუმენტი დაკარგა. გამოუვალი მდგომარეობიდან ევროკავშირმა კომპრომისული გადაწყვეტილება მიიღო: თურქეთს გაწევრიანების საბოლოო პერსპექტივას და დამატებით ეკონომიკურ დახმარებას დაპირდა, საბერძნეთს კი კვიპროსის გაწევრიანების პირობა მისცა. თუმცა, თურქეთისთვის გაწევრიანების მოლაპარაკებების დაწყების ზუსტი თარიღი არ დაუსახელებია, რის გამოც კოპენჰაგენის სამიტზე თურქეთ-ევროკავშირის ურთიერთობები მაინც დაიძაბა და კვიპროსის გაერთიანების პერსპექტივა სერიოზულად დააზიანა.
1990 წელს მალტას კონსერვატიულმა ნაციონალისტურმა პარტიამ ევროპულ თანამეგობრობაში გაწევრიანების აპლიკაცია შეიტანეს. ბრიტანეთიდან დამოუკიდებლობის მოპოვების შემდეგ მალტას ნეიტრალური ქვეყნის სტატუსი ჰქონდა. ამიტომ ოპოზიციური ლეიბორისტული პარტია ეწინააღმდეგებოდა ევროკავშირში გაწევრიანებას. 1996 წლის ოქტომბერში არჩევნებში გამარჯვების შემდეგ, ლეიბორსიტებმა მაშინვე გააუქმეს მალტის გაწევრიანების აპლიკაცია. ევროკავშირმა შვებით ამოისუნთქა, ვინაიდან უკვე ერთით ნაკლები აპლიკანტი ჰყავდა. თუმცა, 1998 წლის სექტემბერში, როდესაც ხელისუფლებაში კონსერვატები დაბრუნდნენ, მათ მალტის აპლიკაცია კვლავ განაახლეს. 1999 წლის თებერვალში კომისიამ თავის ანგარიშში განაცხადა, რომ მალტას ჰქონდა შესაძლებლობა შეერთებოდა გაწევრიანების მოლაპარაკებებს, რომლებიც უკვე მიმდინარეობდა 5+1-ის ფორმატში. ერთადერთი პრობლემა ევროკავშირისთვის იყო მალტას ზომა: ევროკავშირისთვის არ იყო სასიამოვნო, ჰყოლოდა კიდევ ერთი დაახლოებით ლუქსემბურგის ზომის სახელმწიფო, მაგრამ ლუქსემბურგის საერთაშორისო რეპუტაციისა და ევროპული ინტეგრაციის ტრადიციის გარეშე. ამის მიუხედავად, მალტამ მარტივად მოახერხა გაწევრიანების მოლაპარაკებების 2002 წლის ბოლოსთვის დასრულება. 2003 წლის მარტის რეფერენდუმზე მალტას მოსახლეობის უმრავლესობამ ევროკავშირში გაწევრიანებას მხარი დაუჭირა. თუმცა, ანტი-ევროკავშირულმა ლეიბორისტულმა პარტიამ დაჟინებით მოითხოვა, რომ ეს საკითხი მომდევნო არჩევნებზე გადაწყვეტილიყო. 2003 წლის აპრილში ათენში გაწევრიანების ხელშეკრულებების ხელმოწერის ცერემონია გაიმართა. ამ ცერემონიამდე ერთი კვირით ადრე კი მალტის არჩევნებზე კონსერვატიულმა პარტიამ იოლად გაიმარჯვა, რითაც მალტის ევროკავშირში გაწევრიანება საბოლოოდ გადაწყდა.
ინსტიტუციური და პროგრამული გამოწვევები:
ხელშეკრულებები და პოლიტიკის მიმართულებები
ინსტიტუციური გამოწვევები
ამსტერდამიდან ნიცამდე
მაასტრიხტის ხელშეკრულებით შემდეგი ინტერგავერნმენტალისტური კონფერენცია 1996 წლისთვის დაიგეგმა იმ მიზნით, რომ მომხდარიყო ჯერ კიდევ არსებული სირთულეების მოგვარება, განსაკუთრებით, საერთო საგარეო და უსაფრთხოების პოლიტიკის სფეროში. იყო მოლოდინი, რომ 1996-1997 წლების ინტერგავერნმენტალისტური კონფერენცია ინსტიტუციურ რეფორმებზე დისკუსიისთვის იქნებოდა გამოყენებული. თუმცა, არავინ ელოდა რადიკალურ ცვლილებებს ევროკავშირის ინსტიტუციურ სტრუქტურასა თუ გადაწყვეტილების მიღების პროცედურებში, რაც ძალიან ამბიციური და პოლიტიკურად სარისკო საქმე იქნებოდა.
მართლაც, კომისიის, მინისტრთა საბჭოსა და პარლამენტის წევრებით დაკომპლექტებული კვლევითი ჯგუფის (Reflection Group) რეკომენდაციით, განსახორციელებელი იყო მხოლოდ მცირე ინსტიტუციური რეფორმა, მაგალითად, კვალიფიციური უმრავლესობით კენჭისყრისა და თანაგადაწყვეტის პროცედურის უფრო ხშირი გამოყენება. კვლევითი ჯგუფის პირველი შეხვედრა 1995 წლის ივნისში სიცილიის ქალაქ მესინაში შედგა. ზუსტად 40 წლის წინ ამავე ქალაქში საგარეო საქმეთა მინისტრებმა, ფაქტობრივად, გამოაცოცხლეს ევროპული ინტეგრაცია, ამიტომ ამჟამინდელ შეხვედრას ერთგვარი სიმბოლური დატვირთვა ჰქონდა. თუმცა, სიმბოლიზმის მიუხედავად, ჯგუფმა გაცილებით ნაკლებ მასშტაბური ცვლილებების შემოთავაზება მოახდინა. ჯგუფის მთავარი მიზანი მომდევნო ინტერგავერნმენტალისტური კონფერენციისთვის რეალური დღის წესრიგის შედგენა და მოსალოდნელი თანხობის, გადაკვეთის წერტილების დადგენა იყო. მაგრამ მონაწილეთა განსხვავებული მიდგომები და პრიორიტეტები თავიდანვე ნათელი იყო – ერთ მხარეს იყვნენ კომისია, პარლამენტი და რამდენიმე სუპრანაციონალური მსოფლმხედველობის მქონე ქვეყნები, მეორე მხარეს კი ინტერგავერნმენტალიზმის მხარდამჭერები, განსაკუთრებით, ბრიტანეთი, დანია და შვედეთი. კვლევითმა ჯგუფმა თავისი საბოლოო ანგარიში ევროპულ საბჭოს 1995 წლის დეკემბერში მადრიდის სამიტზე წარუდგინა.
ამსტერდამის ხელშეკრულება
ინტერგავერნმენტალისტური კონფერენცია 1996 წლის მარტში ტურინის სპეციალურ სამიტზე დაიწყო. 1997 წლის დასაწყისამდე მოლაპარაკებები უშედეგოდ მიმდინარეობდა. მხოლოდ მას შემდეგ დაიწყო რეალურ შედეგებზე საუბარი, როდესაც ივნისის ამსტერდამის სამიტისთვის სავარაუდო შეთანხმების მიღწევის ვარაუდები იქნა გამოთქმული. წევრი ქვეყნები უცდიდნენ ბრიტანეთის არჩევნებს და განგებ აჭიანურებდნენ მოლაპარაკებებს. საქმე ის იყო, რომ არჩევნები მაქსიმუმ 1997 წლის მაისში ჩატარდებოდა და ისეთი პირი უჩანდა, რომ მეიჯორის კონსერვატები დამარცხდებოდნენ ტონი ბლერის ლეიბორისტებთან, რომლებიც უფრო პროევროპული განცხადებებით გამოირჩეოდნენ. მართლაც, ლეიბორისტებმა გაიმარჯვეს.
მოლაპარაკებების კვალდაკვლა „გაღრმავებული თანამშრომლობა“ ნაკლებ საკამათო გახდა. მიღწეულ იქნა კონსენსუსი, რომლის მიხედვითაც „მოქნილობა“ არ იქნებოდა მუდმივად და ხშირად გამოყენებული და რომ ის ბოლო ალტერნატივა და კონკრეტული სირთულიდან დროებითი გამოსავალი იქნებოდა. 1995 წლის დეკემბერში, ინტერგავერნმენტალისტური კონფერენციის დაწყებამდე, კოლისა და შირაკის ერთობლივი წინადადებით შეთანხდნენ, რომ „მოქნილობა“ განხორციელდებოდა ევროკავშირის შიგნით და არა გარეთ, მხოლოდ ევროკავშირის ინსტიტუტების, პროცედურებისა და მექანიზმების გამოყენებით. ამის გამო „მოქნილობის“ პირობები მისაღები გახდა იტალიისა და ევროკავშირის სხვა არადამფუძნებელი ქვეყნებისთვის. მომლაპარაკებლებმა გადაწყვიტეს „მოქნილობის“ ხელშეკრულებაში შეტანა იმ მიზნით, რომ მკაცრად განესაზღვრათ მისი გამოყენების პირობები და მექანიზმები და ამით თავიდან აეცილებინათ ევროკავშირის წესებისა და რეგულაციებისადმი მისი ხშირი გამოყენებით გამოწვეული საფრთხეები. მათ ჩამოაყალიბეს დასაშვებადობის პუნქტები (‘Enabling’ clauses), რომლის მიხედვითაც ქვეყნების უმრავლესობას უფრო მჭიდრო თანამშრომლობის ნება მხოლოდ გარკვეული პირობების არსებობის შემთხვევაში ეძლეოდათ. ასევე, მათში აღწერილი იყო ის, თუ პოლიტიკის ცალკეულ მიმართულებებში როგორ შეეძლოთ მათ ამის განხორციელება. ამასთან, ხელშეკრულებას დაემატა მუხლი, რომლის მიხედვითაც ეროვნული ინტერესების საფუძველზე და მათი გათვალისწინებით წევრ ქვეყანას შეეძლო დაებლოკა „მოქნილობის“ განხორციელება. ეს მუხლი გათვალისწინებული იყო ბრიტანეთისა და სხვა წევრებისთვის, რომლებიც შიშობდნენ, რომ „გაღმავებული თანამშრომლობა“ ხშირად ადექვატურად და საჭიროებისამებრ არ იქნებოდა გამოყენებული.
საბოლოო ჯამში, „მოქნილობა“ ამსტერდამის ხელშეკრულების მნიშვნელოვან ინსტიტუციურ ინოვაციად იქცა. თუმცა, პრაქტიკაში მისი განხორციელება, რამდენიმე გამონაკლისის გარდა, თითქმის შეუძლებელი გახდა.
ამგვარად, არაფორმალური დიფერენცირებული ინტეგრაცია („მოქნილობისა“ და „გაღრმავებული თანამშრომლობის“ ნათელი გამოხატულება) ევროკავშირის დამფუძნებელი ხელშეკრულებების მნიშვნელოვანი პრინციპი გახდა. მას შემდეგ, რაც ბრიტანეთის ხელისუფლება შეიცვალა და გაჩნდა იმის ალბათობაც, რომ ეკონომიკური და მონეტარული კავშირის მესამე ეტაპი 1999 წელს ქვეყნების უმრავლესობასთან ერთად დაიწყებოდა, „მოქნილობამ“ ინტერგავერნმენტალისტური კონფერენციის ბოლოს დაკარგა ის აქტუალობა, რაც მოლაპარაკებების დასაწყისში ჰქონდა. ამის მიუხედავად, მოსალოდნელი ცენტრალური და აღმოსავლეთ ევროპული გაფართოების კონტექსტში მან რელევანტურობა მაინც შეინარჩუნა.
ინტერგავერნმენტალისტურ კონფერენციაზე განხილულ იქნა სამი ერთმანეთთან დაკავშირებული ინსტიტუციური რეფორმა: მინისტრთა საბჭოში კვალიფიციური უმრავლესობით კენჭისყრის პროცედურის დაფარვის სფეროების გაზრდა, წევრ ქვეყნებს შორის აწონილი ხმების ხელახალი გადანაწილება და კომისიონერების შემცირება ერთი ქვეყანა-ერთი კომისიონერის პრინციპით. დიდი ქვეყნები განსაკუთრებით იყვნენ შეშფოთებულები იმით, რომ გაფართოებების პარალელურად მათი ხმების წონა იკლებდა. ცენტრალური და აღმოსავლეთ ევროპული გაფართოების გამო (კანდიდატი ქვეყნების უმრავლესობა პატარა სახელმწიფო იყო), კიდევ უფრო ნეგატიურად იყვნენ ამ საკითხისადმი განწყობილები. ამიტომ იმისათვის, რომ კვალიფიციური უმრავლესობით კენჭისყრა გავრცელებულიყო ისეთ საკითხებზე, რომლებსაც აქამდე ერთსულოვნების პროცედურა ფარავდა, დიდმა ქვეყნებმა მოითხოვეს ან მათი ხმების გაზრდა ან ორმაგი უმრავლესობის შემოღება (ტრადიციული კვალიფიციური უმრავლესობის პირობას დამატებული დემოგრაფიული კრიტერიუმი).
მინისტრთა საბჭოში ხმების რაოდენობა მჭიდროდ გახდა დაკავშირებული პოლიტიკურად კიდევ ერთ სენსიტიურ საკითხთან – კომისიონერების რიცხვთან. ფორმულა – პატარა ქვეყნებისთვის ერთი კომისიონერი, დიდი ქვეყნებისთვის კი ორი – ევროპული თანამეგობრობის დაარსებიდან არ შეცვლილა. ამიტომ კოლეგია 1958 წელს ცხრა წევრიდან 1996 წელს ოც წევრამდე გაიზარდა. ცენტრალური და აღმოსავლეთ ევროპული გაფართოების არგუმენტით, წევრი სახელმწიფოები შეთანხდნენ, რომ კომისია მსგავსი ტემპებით არ შეიძლებოდა გაზრდილიყო. პატარა ქვეყნები მხარს უჭერდნენ კომისიონერების შემცირებას იმ პირობით, თუ მათი წარმომადგენლობა არ შემცირდებოდა (ანუ დიდსა და პატარა ქვეყნებს თითო-თითო კომისიონერი უნდა ჰყოლოდა). დიდი ქვეყნები კი, მინისტრთა საბჭოში მათი ხმების გაზრდის სანაცვლოდ, მზად იყვნენ ერთი კომისიონერით ყოფილიყვნენ წარმოდგენილი. უფრო რადიკალური წინადადება წარადგინა საფრანგეთმა, რომელსაც კომისიის ზომასა და წევრი ქვეყნების რაოდენობას შორის კავშირის საერთოდ გაწყვეტა სურდა. მისი ინიციატივით, კომისიონერთა რაოდენობა 10-12 წევრამდე უნდა შემცირებულიყო (ოღონდ, ამათგან ერთი მუდმივად ფრანგი იქნებოდა).
ბოლოს, 1997 წლის ივნისის ამსტერდამის სამიტზე ლიდერები შეთანხდნენ, რომ კვალიფიციური უმრავლესობის პროცედურა რამდენიმე ახალ სფეროს დაფარავდა. ამის საპირისპიროდ, ვერ შედგა მათი შეთანხმება მინისტრთა საბჭოში ხმების ხელახალ გადანაწილებასა და კომისიის ზომასა და შემადგენლობაზე. ამ მოლაპარაკებებით კიდევ ერთხელ მკაფიოდ გამოჩნდა, რომ ინსტიტუციური საკითხები ევროკავშირის წევრი ქვეყნებისთვის პოლიტიკურად ზედმეტად სენსიტიურ ხასიათს ატარებდა. სამიტის ბოლო ღამეს, დაღლილმა და მოლაპარაკებების გაგრძელების არმოსურნე ლიდერებმა გადაწყვიტეს, რომ გაფართოებამდე გამართავდნენ კიდევ ერთ ინტერგავერნმენტალისტურ კონფერენციას, რომლის დროსაც დეტალურად და ყოვლისმომცველად მიმოიხილავდნენ ინსტიტუტების შემადგენლობისა და ფუნქციონირების შესახებ ხელშეკრულებების მუხლებს. სწორედ ეს გახდა 2000 წლის ინტერგავერნმენტალისტური კონფერენციის ბაზისი, რაც მოგვიანებით ნიცის ხელშეკრულებაში აისახა.
ამსტერდამის სამიტზე ლიდერებმა ინსტიტუციური რეფორმის რთული საკითხი დროებით ალბათ იმიტომ მოიშორეს, რომ გაფართოება ჯერ მწვავედ არ იდგა დღის წესრიგში. ამის მიუხედავად, ამსტერდამის ხელშეკრულება მაინც შეიცავდა რამდენიმე აღსანიშნავ ინსტიტუციურ ცვლილებას. პარლამენტის სასარგებლოდ, ხელშეკრულებამ საკანონდებლო გადაწყვეტილების მიღების თანამშრომლობის პროცედურა თითქმის უფუნქციოდ დატოვა. სამაგიეროდ, გაზარდა და გაამარტივა თანაგადაწყვეტის პროცედურა. ასევე, პარლამენტის ინიციატივით პარლამენტარების რაოდენობა 700-ით განისაზღვრა. საფრანგეთის დაჟინებული მოთხოვნით კი, წევრი ქვეყნები შეთანხდნენ, რომ პარლამენტის პლენარული სხდომების უმრავლესობა სტრასბურგში გაიმართებოდა (იმის მიუხედავად, რომ პარლამენტის სამდივნო ბრიუსელში მდებარეობდა). ეს დასანანი ნაბიჯი იყო, ვინაიდან პარლამენტის პერიპეტიულმა არსებობამ (ანუ თვის განმავლობაში ბრიუსელსა და სტრასბურგში წინ და უკან სიარულმა) ინსტიტუტის სანდოობა და ეფექტურობა შეამცირა.
ნიცის ხელშეკრულება
2000 წელს ევროკავშირმა ახალი ინტერგავერნმენტალისტური კონფერენცია დაიწყო იმ მიზნით, რომ გადაეწყვიტა ე.წ. ამსტერდამის დანატოვარი (კვალიფიციური უმრავლესობის კიდევ უფრო გაფართოება, მინისტრთა საბჭოში ხმების გადანაწილება და კომისიის შემადგენლობა). წევრმა ქვეყნებმა ასევე განიხილეს ახალი პოტენციური წევრი სახელმწიფოების ხმებისა და ადგილების რაოდენობაც. მათ ამ გათვლებში თურქეთი არ შედიოდა (რომელსაც, თუ გახდება წევრი ქვეყანა, არსებული სისტემით ევროკავშირში მეორე ყველაზე დიდი წარმომადგენლობა ეკუთვნის).
კონფერენციის დღის წესრიგი ძალიან შეზღუდული და არადამაკმაყოფილებელი იყო. კომისიის დავალებით „ბრძენმა კაცებმა“ მოამზადეს ანგარიში კონფერენციის შესაძლო დღის წესრიგის შესახებ. მათ ხელმძღვანელობდა ბელგიის ყოფილი პრემიერ-მინისტრი და ევროფედერალისტი ჟან-ლუკ დეჰაენი. ანგარიშის მიხედვით, რეკომენდირებულ იყო დღის წესრიგის გაფართოება. თუმცა, წევრი ქვეყნების უმრავლესობა მაინც მხოლოდ გაფართოებასთან დაკავშირებული ინსტიტუციური რეფორმის მომხრე იყო.
ხმების გადანაწილებამ გააღრმავა დაპირისპირება არა მხოლოდ დიდ და პატარა ქვეყნებს შორის, არამედ პატარა ქვეყნების შიგნითა და დიდი ქვეყნების შიგნითაც. საფრანგეთი მოწოდებული იყოს იმისკენ, რომ გერმანიის რაოდენობის ხმები ჰქონოდა (იმის მიუხედავად, რომ გერმანიის მოსახლეობა საფრანგეთისაზე გაცილებით მეტი იყო). თავისი პოზიციის დასაცავად, გოლისტ შირაკს ჟან მონეს არგუმენტიც კი მოჰყავდა, რომ მინისტრთა საბჭოში საფრანგეთისა და გერმანიის ხმების თანაბარი განაწილება, თანასწორობა ორიგინალური ფრანგულ-გერმანული გარიგების განუყოფელი ნაწილი იყო. გერმანიის ახალი კანცლერი შროდერი დასთანხმდა შირაკის მოთხოვნას იმ პირობით, რომ კვალიფიციური უმრავლესობის პროცედურას დაემატებოდა დემოგრაფიული კომპონენტი. რაც შეეხება პატარა ქვეყნებს, ნიდერლანდებმა მოსახლეობის რაოდენობით მასზე პატარა ბელგიის გულისწყრომა გამოიწვია, როდესაც მან მინისტრთა საბჭოში ბელგიასთან შედარებით მეტი ხმები მოითხოვა. ამით ამ ორ ქვეყანას შორის არსებული ტრადიციული პარიტეტი, თანასწორობის ბალანსი ერთხელ და სამუდამოდ დაირღვა.
ძალიან იშვიათად დაუთმია ინტერგავერნმენტალისტურ კონფერენციას ამდენი დრო ასეთი მცირე შედეგების მქონე ასეთი მცირე რაოდენობის საკითხებისთვის. წევრმა ქვეყნებმა კონფერენციის უდიდესი დრო თავიანთი პოზიციების შესახებ ერთიდაიგივეს განმეორებას დაუთმეს. კონკრეტულად ნიცის სამიტზე კი მათ დღის წესრიგს თითქმის მთლიანად გადაუხვიეს. ევროპულ საბჭოს სამი დღე დასჭირდა ინტერგავერნმენტალისტური კონფერენციის დასრულებისთვის, ორი დღე კი ლიდერებმა ევროკავშირის სხვა საკითხებს დაუთმეს. ჯამში, ნიცის სამიტი ევროკავშირის ისტორიაში ყველაზე გრძლევადიანი გამოდგა. თუმცა, მისი შედეგები ნაკლებ ამბიციური იყო. ნიცის სამიტზე მიღწეული შეთანხმებით, შემოღებულ იქნა სამმაგი უმრავლესობა: აწონილი ხმების კვალიფიციური უმრავლესობა (72%), წევრი ქვეყნების აბსოლუტური უმრავლესობა (50%+1) და, წევრი ქვეყნის მოთხოვნის შემთხვევაში, ევროკავშირის მოსახლეობის კვალიფიციური უმრავლესობა (62%). საბოლოო ჯამში, ბელგიამ დათმო ჰოლანდიასთან შედარებით ნაკლები ხმების ქონის საკითხში, ოღონდ იმ პირობით, რომ ევროპული საბჭოს ყველა სხდომა (ანუ სამიტები) ამიერიდან ბრიუსელში ჩატარდებოდა. ნიცის ხელშეკრულებამ ასევე გაზარდა კვალიფიციური უმრავლესობის კენჭისყრას განკუთვნილი სფეროების რაოდენობა.
კონფერენციის დასაწყისში დიდ ქვეყნებს სურდათ, კომისიონერების რაოდენობა წევრი ქვეყნების რაოდენობაზე მცირე ყოფილიყო. მათი პოზიციით, კომისიონერების შერჩევა უნდა მომხდარიყო ერთობლივად შემუშავებული სისტემით, რომელიც უზრუნველყოფდა ყველა წევრ სახელმწიფოს შორის თანასწორობის დაცვას. თუმცა, პატარა ქვეყნები არ დაეთანხნენ ამგვარ შემოთავაზებას, ვინაიდან ეშინოდათ, რომ დიდი ქვეყნები მათ საწინააღმდეგოდ გამოიყენებდნენ ამგვარ სისტემას. მათ დიდ ქვეყნებს ასევე არ დაუთმეს მინისტრთა საბჭოში ხმების გაზრდის საკითხი. საბოლოო ჯამში, შეთანხდნენ, რომ თითოეულ ქვეყანას ეყოლებოდა ერთი კომისიონერი მანამ, სანამ ევროკავშირის წევრების რაოდენობა 27-ს მიაღწევდა. ამ უკანასკნელის შემთხვევაში კი მოხდებოდა კომისიონერების როტაცია მოგვიანებით შემუშავებული სისტემის მიხედვით. ნიცის ხელშეკრულებამ ცვლილებები შეიტანა პარლამენტარების რაოდენობაშიც – ზედა ზღვრად 700-ის ნაცვლად 750 დადგინდა. შესაბამისად, წევრ ქვეყნებს თავიანთი ეროვნული დელეგაციების რაოდენობის შემცირება მოუწიათ იმ მიზნით, რომ გაფართოებულ ევროკავშირში ახალი წევრებისთვისაც მომხდარიყო შესაბამისი კვოტების გამოყოფა.
ნიცის ხელშეკრულებამ გაფართოებისთვის ევროკავშირის ინსტიტუციურად მომზადების პროცესის მხოლოდ შეზღუდულ წინსვლას დაუდო საფუძველი. მან უფრო გაართულა გადაწყვეტილების მიღების ისედაც რთული სისტემა (მან შემოიტანა წევრი ქვეყნების რაოდენობისა და ევროკავშირის მოსახლეობის პროცენტული მაჩვენებლები). კომისიის ზომისა და შემადგენლობის მუხლები კი ნიცის აშკარა ნაკლოვანი დანატოვარი იყო.
ინტერგავერნმენტალისტური კონფერენციის უღიმღამო შედეგმა ევროკავშირი და ხელშეკრულების რეფორმის პროცესი არაპოპულარობისთვის გაწირა. 2001 წლის ივნისში ირლანდიის ამომრჩეველმა (64%-ით) რეფერენდუმის გზით უარყო ხელშეკრულება. რეფერენდუმზე ხელშეკრულების ჩავარდნამ ევროკავშირის გაფართოების პროცესიც საფრთხის ქვეშ დააყენა. თუმცა, რეფერენდუმიდან ერთი კვირის შემდეგ ევროპულმა საბჭომ განაცხადა, რომ 2004 წლის დასაწყისისთვის ევროკავშირი მაინც გაფართოვდებოდა. კომისიისა და სხვა მთავრობების მხარდაჭერით, ირლანდიის ხელისუფლება მუშაობდა იმაზე, რომ ხელახალ რეფერენდუმზე (რომელიც 2002 წლის ოქტომბერში იყო დანიშნული) მოსახლეობისგან თანხმობა მიეღო. ამის პარალელურად, კონვენცია ევროპის მომავალზე ბრიუსელში უკვე მუშაობდა მომავალი ინტერგავერნმენტალისტური კონფერენციის მომზადებაზე. ახალი კონფერენციის მიზანი იყო გაფართოების შემდეგ ევროკავშირის ფორმისა და სტრუქტურის განხილვა. ამიტომ გაუგებარი იყო, თუ რატომ ანიჭებდა ნიცის ხელშეკრულებას ევროკავშირი ამხელა მნიშვნელობას. ასე იყო თუ ისე, ევროკავშირის ისტებლიშმენტისა და კანდიდატი ქვეყნების გასახარად, გაცილებით მაღალი აქტივობის წყალობით ირლანდიის ამომრჩეველმა ამჯერად მხარი დაუჭირა (63%) ნიცის ხელშეკრულებას.
ნიცის პოლიტიკური მემკვიდრეობა გაცილებით მდგრადი და მნიშვნელოვანი იყო, ვიდრე მისი ინსტიტუციური მუხლები. ინტერგავერნმენტალისტური კონფერენციის წარმოების დაძაბულმა და მომწამლავმა ხასიათმა საზოგადოებასა და პოლიტიკოსებს ხელშეკრულების რეფორმაზე ინტერგავერნმენტალისტური მოლაპარაკებების სურვილი დაუკარგა.
სხვა ინსტიტუციონალური რეფორმები
კომისიის გადადგომამ ინსტიტუციურ ცვლილებებს დაუდო სათავე. კომისიის ახალმა პრეზიდენტმა რომანო პროდიმ გადაწყვიტა ძირფესვიანად შეეცვალა ბრიუსელის ბიუროკრატია. მისი ამბიციური მიზანი ითვალისწინებდა არა მარტო ადმინისტრაციული პროცედურებისა და პრაქტიკის, არამედ კომისიის კულტურის ცვლილებასაც კი. პროდის რეფორმა მოიცავდა კომისიონერებისა და მაღალი თანამდებობის პირთა ქცევის კოდექსის გაძლიერებას, კაბინეტების დენაციონალიზაციასა და გავლენის შემცირებას, პორტფოლიოებისა და გენერალური-დირექტორატების (დეპარტამენტების) არსებით გადახედვასა და თავიდან გადანაწილებას. რეფორმების შეუქცევადობისა და წარმატების უზრუნველსაყოფად პროდიმ კომისიის ვიცე-პრეზიდენტად ნილ კინოკი დანიშნა.
2000 წლის მარტში, კომისიის შიგნითა და გარეთ აქტიური კონსულტაციების შემდეგ, კინოკმა რეფორმის ყოველისმომცველი სტრატეგია თეთრი წიგნის ფორმით წარმოადგინა. თეთრი წიგნი ორი ნაწილისგან, ორი დოკუმენტისგან შედგებოდა. პირველი ნაწილში დადგენილი და აღწერილი იყო სამი პრიორიტეტი: გრძელვადიანი დაგეგმარება, ფინანსური კონტროლი და მენეჯმენტი, და საკადრო პოლიტიკა. მეორე ნაწილი (მეორე დოკუმენტი) კი უკვე დეტალურ სამოქმედო გეგმას მოიცავდა. კინოკის რეფორმა ძირითადად საჯარო ადმინისტრირების ბრიტანულ და სკანდინავიურ მოდელებს ეფუძნებოდა და უპირისპირდებოდა კომისიაში აქამდე არსებულ ფრანგულ მოდელს. ამიტომ საფრანგეთის მთავრობამ და ბევრმა ფრანგმა მოხელემ დაიწუნა კომისიის რეფორმის სტრატეგია, რომელიც კომისიის საწყის ორგანიზაციულ პრინციპებსა და პათოს უგულვებელყოფდა. მან საფრანგეთში ასევე გაამძაფრა კამათი ევროპული ინტეგრაციის მიმართულებისა და ევროკავშირში საფრანგეთის გავლენის კლების თაობაზე.
კომისიის რეფორმის სტრატეგია გრძელ ვადაზე იყო გათვლილი და იყო პასუხი უფრო კორუფციისა და არასწორი მართვის ბრალდებებზე, ვიდრე გაფართოების მოსალოდნელ ხელისშემშლელ გავლენაზე. მართლაც, თეთრ წიგნს თითქმის არ უხსენებია გაფართოება. ამის მიუხედავად, რეფორმამ ირიბად მოამზადა კომისიას იმისათვის, რაც უახლოეს მომავალში ევროკავშირში იყო მოსალოდნელი.
ტრიუმფ-პირისის ანგარიშზე (Trumpf-Piris report) დაყრდნობით, 1999 წელს ეროვნულმა მთავრობებმა მინისტრთა საბჭოს რეფორმაც დაიწყეს, თუმცა, იგი გაცილებით ნაკლებ ამბიციური და მასშტაბური იყო, ვიდრე კომისიის რეფორმა. ევროპული საბჭოს მიერ დამტკიცებული ტრიუმფ-პირისის ანგარიშის მითითებები და ოპერაციული რეკომენდაციები მოიცავდა საგარეო საქმეთა მინისტრების მაკოორდინირებელი როლის გაძლიერებას, საბჭოს კონფიგურაციების შემცირებას, საკანონმდებლო პროცედურების დახვეწასა და ყველა დონეზე მოსამზადებელი სამუშაო პროცესის გაუმჯობესებას. გაფართოების მოახლოებასთან ერთად, კითხვის ნიშნის ქვეშ დადგა როტაციული თავმჯდომარეობის ეფექტურობა და შესაძლებლობაც, მაგრამ ეს ცვლილება ხელშეკრულების შეცვლას საჭიროებდა, ამიტომ ამ მიმართულებით გადაწყვეტილების მიღება დროებით გადაიდო.
კომისიისა და მინისტრთა საბჭოსადმი რეფორმების მოწოდებებისა და მხარდაჭერის მიუხედავად, პარლამენტი თავად არ ჩქარობა „საკუთარი სახლის დალაგებას“. ევროპარლამენტარებმა აღიარეს, რომ საჭირო იყო პარლამენტის რეფორმაც, მათ შორის, პლენარული სესიების უკეთ ორგანიზება, უფრო საინტერესო და პროდუქტიული დებატების გამართვა, კენჭისყრის პროცედურების რაციონალიზაცია, და კანონპროექტში დამატებების რაოდენობის შემცირება. თუმცა, ისინი ამ სირთულეების აღმოსაფხვრელად თითქმის არაფერს აკეთებდნენ. 2002 წლის იანვარში, გაფართოებამდე ორი წლით ადრე, პარლამენტის პრეზიდენტი გახდა პატ კოქსი და მხოლოდ ახლა მოხერხდა მისი ინიციატივითა და ხელმძღვანელობით პარლამენტის სერიოზული რეფორმის პროგრამის დაწყება. ამ რეფორმების გარეშე პარლამენტი გაფართოებით წარმოშობილი მეტად რთული ადმინისტრაციული და ორგანიზაციული გამოწვევების წინაშე აღმოჩნდებოდა და შეიძლება ბაბილონის გოდოლსაც კი დამსგავსებოდა.
უფრო მჭიდრო პოლიტიკური კავშირი
კონსტიტუცია ევროპისთვის
მართალია, ირლანდიის ამომრჩეველმა 2002 წლის ოქტომბერში პოზიტიურად გადაწყვიტა ნიცის ხელშეკრულების ბედი, მაგრამ ევროკავშირის ინსტიტუტების და წევრი ქვეყნების წარმომადგენლები უკვე იკრიბებოდნენ ბრიუსელში „კონვენცია ევროპის მომავალზე“ ფორმატში იმისათვის, რომ ევროკავშირის კონსტიტუციის პროექტში ჩამოეყალიბებინათ. კონვენცია შედეგი იყო იმ უკმაყოფილებისა, რაც ნიცის ხელშეკრულებასა და მასთან დაკავშირებულ მოვლენებს ახლდა. 2000 წლის მაისში, კონფერენციის განმავლობაში, ბერლინში სიტყვით გამოსვლისას გერმანიის საგარეო საქმეთა მინისტრმა იოშკა ფიშერმა გაფართოებული ევროკავშირის ბუნების, დამფუძნებელი პრინციპებისა და ინსტიტუციური სტრუქტურის შესახებ ისაუბრა. მან ევროკავშირისთვის უფრო მეტი ფედერალური ელემენტების მინიჭების მოწოდება გააკეთა. 2001 წლის სექტემბერში საფრანგეთის პრეზიდენტი ჟაკ შირაკი ბერლინში გერმანიის პარლამენტის წინაშე თავისი ისტორიული გამოსვლისას ფიშერის მოწოდებებს გამოეხმაურა. მან მხარი დაუჭირა ევროპული ინტეგრაციის გაღრმავებას, მაგრამ, ამავე დროს, წევრი ქვეყნების ინტერესებისა და იდენტობების დაცვის სურვილიც გამოთქვა. აქედან დაიწყო ევროკავშირის მომავლის შესახებ დებატები, რომელსაც კომისიონერები, ევროპარლამენტარები და წევრი და კანდიდატი სახელმწიფოების წამყვანი პოლიტიკოსებიც შეუერთდნენ.
ნიცის შემდგომ პერიოდზე ჯერ კიდევ ნიცის წინა პერიოდში დაწყებული აქტიური დებატები ნათლად მიუთითებდა იმ ფართოდ გავრცელებულ უკმაყოფილებაზე, რაც 2000 წლის კონფერენციისა და მისი შეზღუდული შედეგებისგან იყო გამოწვეული. ნიცის ხელშეკრულებას დაერთო დეკლარაცია, რომელიც წევრ ქვეყნებს ევროკავშირის მომავლის შესახებ უფრო ღრმა და უფრო ფართო დებატებისკენ მოუწოდებდა. ფაქტობრივად, ეს იყო საფუძველი ახალი, 2004 წლის ინტერგავერნმენტალისტური კონფერენციის, რომელზეც იმსჯელებდნენ ევროკავშირის სისტემაში ეროვნული პარლამენტების როლზე, ხელშეკრულებების გამარტივებაზე, ევროკავშირსა და წევრ ქვეყნებს შორის კომპეტენციების მკაფიო გამიჯვნა-დელიმიტაციასა და ფუნდამენტური უფლებების ქარტიის კონსტიტუციურ სტატუსზე. ნიცის დეკლარაცია ასევე მოუწოდებდა 2001 წლის ლაეკენის ევროპულ საბჭოს, რომ ამ პროცესის (ანუ ხელშეკრულების რეფორმის) გაგრძელების უზრუნველსაყოფად შესაბამისი ზომები მიეღო.
მოსალოდნელი გაფართოებისა და საზოგადოებასა და ევროკავშირს შორის გაუცხოების მასშტაბებმა, საბოლოო ჯამში, დაარწმუნა ევროპული საბჭო, რომ შემდეგი კონფერენცია არ შეიძლებოდა წინას მსგავსი ყოფილიყო. 2000 წლის დეკემბრის ნიცის სამიტსა და 2001 წლის დეკემბრის ლაეკენის სამიტს შორის პერიოდში, ნიცის ხელშეკრულებაზე უკმაყოფილებისა და ირლანდიის რეფერენდუმის შოკის წყალობითა და გავლენით, რეფორმის მოსურნე რამდენიმე ქვეყანამ წარმატებით მოახერხა შემდეგი ინტერგავერნმენტალისტური კონფერენციის დღის წესრიგის გაფართოება. მათ შორის იყვნენ როგორც ევროსკეპტიკოსი (მაგ.: შვედეთი), ისე ევროფედერალი (მაგ.: ბელგია) სახელმწიფოები, რომლებიც ეჭვობდნენ, რომ ევროკავშირი ვერ გაუმკლავდებოდა გაფართოებით გამოწვეულ პრობლემებს და ასევე, ვერ მოახერხებდა ჩვეულებრივ ევროპელებთან ჩატეხილი ხიდის აღდგენას.
საბოლოოდ, ლაეკენის ევროპულმა საბჭომ გადაწყვიტა არა მხოლოდ კონფერენციის დღის წესრიგის საკითხების გაზრდა, არამედ თავად კონფერენციის მომზადების განსხვავებული, ახალი წესის შემოღება. ევროპულმა საბჭომ იხელმძღვანელა 2000 წელს ფუნდამენტური უფლებების ქარტიის პროექტის შედგენის მეთოდი და განაცხადა, რომ ინტერგავერნმენტალისტური კონფერენციის მაქსიმალურად ფართოდ და ღიად მოსამზადებლად კონვენციის ფორმატში შეიკრიბებოდნენ ეროვნული მთავრობების, ეროვნული პარლამენტების, ევროპული კომისიისა და ევროპული პარლამენტის წარმომადგენლები. კონვენციის შემადგენლობა ევროკავშირის ხელშეკრულების რეფორმის პროცესში ჩართულობის გაზრდასა და მონაწილეების მაქსიმალურად დივერსიფიკაციას უზრუნველყოფდა. კონვენციაში იქნებოდნენ ეროვნული ლიდერების 15 წარმომადგენელი (ანუ თითო წარმომადგენელი თითო წევრი ქვეყნიდან), ეროვნული პარლამენტების 30 წარმომადგენელი (ანუ ორი წარმომადგენელი თითო წევრი სახელმწიფოს ეროვნული პარლამენტიდან), ევროპული კომისიის ორი და ევროპული პარლამენტის 16 წარმომადგენელი. კანდიდატ ქვეყნებს წევრი ქვეყნების წარმომადგენლობების მსგავსად მიეცემოდათ კონვენციაში მონაწილეობის საშუალება, მაგრამ მათ არ ექნებოდათ გადაწყვეტილების მიღების ძალაუფლება.
კონვენციას ეყოლებოდა ერთი თავმჯდომარე და ორი ვიცე-თავმჯდომარე. ევროპულმა საბჭომ ისინი ჩვეულებრივი მეთოდით შეარჩია. შირაკმა განაცხადა, რომ ან ფრანგი იქნებოდა თავმჯდომარე ან კონვენცია საერთოდ არ დაფუძნდებოდა. თავმჯდომარედ მან საფრანგეთის ყოფილი პრეზიდენტი ჟისკარდი წარადგინა (უფრო იმიტომ, რომ საფრანგეთის მოახლოებული არჩევნებზე შირაკს მისი ეროვნული პოლიტიკური არენიდან მოცილება სურდა). პატარა წევრ ქვეყნებს კარგად ახსოვდათ მათდამი და კომისიისადმი ჟისკარდის ცივი და უინტერესო დამოკიდებულება, მაგრამ გრძნობდნენ, რომ მისი კანდიდატურის დაბლოკვის შესაძლებლობა არ ჰქონდათ. 70 წელს გადაცილებული და დიდი წევრი სახელმწიფოების ინტერესების პრინციპული დამცველი ჟისკარდი ევროპის მომავლის პიროვნული განმასახიერებელი გახდა. ევროპულმა საბჭომ დანარჩენი ვიცი-თავმჯდომარეებიც მსგავსი პოლიტიკური საფუძვლებით შეარჩია.
კონვენციამ მუშაობა 2002 წლის თებერვალში ბრიუსელში დაიწყო. პირველი ექვსი თვის განმავლობაში მისი წევრები სხვადასხვა პოლიტიკის სფეროებისა და ინსტიტუციურ საკითხებზე ფართო დისკუსიებს მართავდნენ. პლენარული სესიების გარდა, ჟისკარდი სამუშაო ჯგუფების შეხვედრებსაც უწევდა ორგანიზებას, რომლის დროსაც განიხილებოდა საკითხები ეკონომიკური მმართველობიდან დაწყებული საგარეო ურთიერთობებით დასრულებული. კონვენცია უშუალოდ კონკრეტულ საქმეზე წლის ბოლოს, საფრანგეთისა და გერმანიის არჩევნებისა და ნიცის ხელშეკრულებაზე ირლანდიის მეორე რეფერენდუმის შემდეგ გადავიდა. კონსტიტუციის პროექტის შექმნის გადაწყვეტილება უფრო სიმბოლურ ხასიათს ატარებდა, ვიდრე არსებით მნიშვნელობას, ვინაიდან მართლმსაჯულების ევროპულ სასამართლოს ხელშეკრულებებისთვის უკვე დიდი ხანია კონსტიტუციური ტექსტის სტატუსი ჰქონდა მინიჭებული.
ყველაზე საკამათო ინსტიტუციური საკითხი ხუთი წლის ვადით ევროპული საბჭოს პრეზიდენტის არჩევა იყო. ჟისკარდსა და დიდი წევრი ქვეყნების ლიდერების უმრავლესობას მიაჩნდა, რომ ამ ცვლილების განხორციელების გარეშე შეუძლებელი იყო ევროპული საბჭოს ეფექტურობისა და საერთაშორისო არენაზე ევროკავშირის რეპუტაციისა და გავლენის გაზრდა. პატარა წევრი სახელმწიფოებისთვის კი ეს ევროკავშირის საქმიანობაში დიდი ქვეყნების დომინირების მცდელობის კიდევ ერთი მაგალითი იყო. მათი შეშფოთების გასანეიტრალებლად გადაწყდა ევროპული კომისიის პრეზიდენტის არჩევის (და არა დანიშვნის, როგორც მანამდე იყო) შემოღებაც. თუმცა, ევროპული საბჭოს პრეზიდენტის პოსტი ევროკავშირის თავმჯდომარეობასთან სერიოზულ კონკურენციასა და ფუნქციების დუბლირებას წარმოშობდა, რაც გაძლიერების ნაცვლად, საფრთხეს უქმნიდა მსოფლიოში ევროკავშირის როლს. კიდევ ერთი ცვლილება, რომელიც ევროკავშირს დაემხარებოდა უკეთ ემართა თავისი საგარეო ურთიერთობები, საერთო საგარეო და უსაფრთხოების პოლიტიკის საკითხებში უმაღლესი წარმომადგენლისა და საგარეო ურთიერთობების კომისიონერის პოსტების გაერთიანებისა და მათ ნაცვლად ევროკავშირის საგარეო საქმეთა მინისტრის ფოსტის შემოღების იდეა იყო.
დიდი და პატარა ქვეყნები დავობდნენ ასევე კომისიის ზომასა და შემადგენლობაზე, რომელიც, ერთი შეხედვით, ნიცის ხელშეკრულების მიერ უკვე იყო დარეგულირებული. კონვენცია თვლიდა, რომ
- ლეგიტიმაციის მიზეზით, თითოეულ წევრ ქვეყანას უნდა წარმოედგინა კომისიონერის კანდიდატურა;
- ეფექტურობის მიზეზით, მხოლოდ კომისიონერების ერთ, ძირითად ჯგუფს უნდა ჰქონოდა ხმის მიცემის უფლება;
- და თანასწორობის მიზეზით, კომისიონერების ამ ძირითადი ჯგუფის წევრობა როტაციული წესით სამართლიანად უნდა განაწილებულიყო წევრ ქვეყნებს შორის.
კიდევ ერთი საკითხი, რომელიც, ერთი შეხედვით, ასევე ნიცის ხელშეკრულებით იყო მოგვარებული, კვალიფიციური უმრავლესობა აღმოჩნდა. იგი ყველაზე საკამათო თემა იყო არა მხოლოდ კონვენციის, არამედ მომდევნო ინტერგავერნმენტალისტური კონფერენციის განმავლობაში. ჟისკარდი მინისტრთა საბჭოში კვალიფიციური უმრავლესობის კალკულაციის რთული ნიცის ფორმულის მარტივი სისტემით ჩანაცვლებას ითხოვდა. ჟისკარდის ფორმულა ასეთი იყო: ქვეყნების უმრავლესობა, რომლებიც ევროკავშირის მოსახლეობის მინიმუმ 60%-ს წარმოადგენენ. ნიცის შეთანხმებიდან ერთ-ერთი ყველაზე მეტი სარგებლის მიმღები ესპანეთი დაჟინებით ითხოვდა ამ შეთანხმების ძალაში დატოვებას, წინააღმდეგ შემთხვევაში 2003-2004 წლების ინტერგავერნმენტალისტური კონფერენციის ჩაშლით იმუქრებოდა.
კონსტიტუციის პროექტი უფრო მეტი იყო, ვიდრე არსებული ხელშეკრულებების უბრალოდ შეჯამება-ჩასწორება. ინსტიტუციურ საკითხებზე არადამაკმაყოფილებელი კომპრომისების მიუხედავად, კონსტიტუცია პოლიტიკურად ძალიან მნიშნელოვანი იყო. მან ფუნდამენტური უფლებების ქარტია კონსტიტუციაში შეიტანა, რითაც იგი, ფაქტობრივად, აშშ-ის უფლებათა ბილს გაუთანაბრა. კონსტიტუციის პროექტი აცხადებდა, რომ ევროკავშირი ეფუძნებოდა დემოკრატიას, კანონის უზენაესობასა და ადამიანის უფლებებისა და ფუნდამენტური თავისუფლებების პატივისცემას. მან ევროკავშირის მთავარ მაორგანიზებელ პრინციპებად მოლაპარაკებების შედეგად შეჯერებული და გადაცემული ძალაუფლება, სუბსიდიარობა, პროპორციულობა და ქვეყნებს შორის ლოიალური თანამშრომლობა აღიარა. მან ასევე დაადგინა ევროკავშირში ძალაუფლებისა და კომპეტენციების განაწლების საზღვრები. ბრიტანეთის წინააღმდეგობის გამო, კონსტიტუციის პროექტში არ იქნა დამატებული სიტყვა „ფედერალური“. მის ნაცვლად გამოყენებულ იქნა ისეთი ნაკლებ საკამათო ფრაზები, როგორებიცაა „თანამეგობრობის გზა“ და „თანამეგობრობის მეთოდი“. ამის მიუხედავად, იგი ცალსახად მიანიშნებდა ევროკავშირის უფრო მეტად ფედერალიზაციაზე და, ამავე დროს, იგი ევროკავშირის უნიკალურ პოლიტიკურ ბუნებას უსვამდა ხაზს.
2003 წლის ივნისში თესალონიკის სამიტზე ევროპულმა საბჭომ მოიწონა კონსტიტუციის პროექტი, როგორც ინტერგავერნმენტალისტური კონფერენციის „დაწყების კარგი ბაზისი“. თავად ინტერგავერნმენტალისტური კონფერენცია კი 2003 წლის ოქტომბერში დაიწყო. პოლიტიკური მნიშვნელობის მიუხედავად, კონვენციამ და ინტერგავერნმენტალისტურმა კონფერენციამ ბრიუსელს მიღმა ნაკლები ყურადღება და ინტერესი გამოიწვია. პარადოქსულია, მაგრამ კონვენციამ და ინტერგავერნმენტალისტურმა კონფერენციამ კიდევ უფრო გააძლიერა წარმოდგენა, რომელიც ევროკავშირის ისტორიის განმავლობაში მუდმივად მუსირებდა, და რომლის მიხედვითაც ევროპული ინტეგრაცია (განსაკუთრებით კი პოლიტიკური კავშირი) ელიტების მიერ წარმართული პროცესი იყო. საბოლოოდ, ისევე, როგორც წინა შემთხვევებში, როდესაც ხელშეკრულების ცვლილებების შედეგად ანტაგონისტურად განწყობილმა და გაუცხოებულმა ევროპელებმა ეროვნულ რეფერენდუმებზე პროცესი კრახისთვის გაწირეს, პოსტკონვენციური ინტერგავერნმენტალისტური კონფერენციის შედეგებმაც იგივე სცენარი გაიმეორეს.
პროგრამული გამოწვევები
გზა ეკონომიკურ და მონეტარულ კავშირამდე. ემკ-ის მეორე ეტაპი დიდი ზარზეიმის გარეშე 1994 წლის ივლისში დაიწყო. ამავე დროს დაარსდა ევროპული მონეტარული ინსტიტუტი, რომლის მოვალეობაც მესამე ეტაპისთვის ტექნიკური მომზადება და წევრი ქვეყნების მონეტარული პოლიტიკების კოორდინაცია იყო. მის ფუნქციებს ასევე განეკუთვნებოდა მომავალი ცენტრალური ბანკების ევროპული სისტემის (მათ შორის, ევროპული ცენტრალური ბანკის) მარეგულირებელი, ორგანიზაციული და ლოგისტიკური ჩარჩოების დადგენა, ეროვნული ვალუტებიდან ერთიან ევროპულ ვალუტაზე გადასვლის გეგმის და სცენარის შემუშავება, მონეტარული პოლიტიკის ინსტრუმენტებისა და პროცედურების ჩამოყალიბება, საზღვრებსშორისი გადახდების სისტემის შექმნა და სანდო სტატისტიკის წარმოება. ვინაიდან იგი ევროპული ცენტრალური ბანკის წინამორბედი ორგანო იყო, კოლმა დაჟინებით მოითხოვა მისი ფრანკფურტში (გერმანული ცენტრალური ბანკის ადგილი და ძლიერი მონეტარული პოლიტიკის სიმბოლო) განთავსება.
მაასტრიხტის ხელშეკრულებით ემკ-ის მესამე ეტაპის დაწყება შესაძლებელი იყო 1997 წლის იანვარში, თუ ამ პერიოდისთვის წევრი ქვეყნების უმრავლესობა დააკმაყოფილებდა კონვერგენციის კრიტერიუმებს. თუმცა, 1990-იანი წლების შუა პერიოდშივე ნათელი იყო, რომ ეს შეუძლებელი იქნებოდა. ევროკავშირი რეცესიაში იყო. გერმანიაში საპროცენტო განაკვეთების აწევით გაიზარდა სხვა ქვეყნის საპროცენტო განაკვეთებიც. შესაბამისად, იზრდებოდა ნასესხები ვალის მომსახურების ხარჯები და მცირდებოდა ინვესტიციები. გაიზარდა უმუშევრობა და შემცირდა მომხმარებლების მიერ ხარჯვა, რის გამოც გადასახადების სახით ქვეყნები ნაკლებს იღებდნენ, მაგრამ მეტს ხარჯავდნენ საზოგადოების კეთილდღეობაზე. ასეთ პირობებში მთავრობებისთვის დეფიციტისა და დავალიანებების შემცირება ემკ-ის მესამე ეტაპისთვის საჭირო ზვრამდე შეუძლებელი იყო. ამასთან, წევრი ქვეყნების უმრავლესობა ვერ აკმაყოფილებდა ინფლაციის დადგენილ კრიტერიუმებსაც.
აქედან გამომდინარე, 1995 წლის დეკემბრის მადრიდის სამიტზე ევროპულმა საბჭომ მესამე ეტაპის 1997 წელს დაწყებაზე უარი განაცხადა. ამავე სამიტზე წევრი ქვეყნების ლიდერებმა ახალ ვალუტას „ევრო“ უწოდეს და ევროპული მონეტარული ინსტიტუტის მიერ შემუშავებული ეროვნული ვალუტიდან ევროზე გადასვლის სცენარი დაამტკიცეს.
1997 წლის მსგავსად, ემკ-ის მიღწევა არც 1999 წლისთვის ჩანდა რეალური. ამიტომ ლიდერების პოლიტიკურ ნებას, რომ მაინც ემკ-ის მიმართულებით ევლოთ, ზოგი სულელურ ნაბიჯად აფასებდა. თუმცა, მოგვიანებით ნათელი გახდა, რომ მათი ღონისძიებები სწორი ყოფილა. ამ მხრივ განსაკუთრებით გამორჩეული იყო კოლისა და სანტერის როლი და წვლილი. ორივენი პოლიტიკურად შედარებით სუსტ პოზიციაში იმყოფებოდნენ (კოლმა 1994 წლის ოქტომბრის არჩევნები მცირე სხვაობით მოიგო და პარლამენტის ზედა პალატაში უმრავლესობა არ ჰყავდა; სანტერი კი კომისიის პრეზიდენტობის დაწყების დღიდან სუსტ ლიდერად მიიჩნეოდა) და ორივე მათგანმა კარიერა უღიმღამოდ დაასრულა (კოლი დაადანაშაულეს მისი პარტიისთვის არალეგალური შემოწირულობის მიღებაში; სანტერი კი კომისიაში კორუფციის ბრალდებების შემდეგ იძულებული იყო გადამდგარიყო). ამის მიუხედავად, 1990-იანი წლების შუა პერიოდში კოლი დიდი მონდომებით უჭერდა მხარს ემკ-ის, ამტკიცებდა რა, რომ ეს იყო გადამწყვეტად მნიშვნელოვანი გერმანიისა და ევროპის პოლიტიკური და ეკონომიკური წარმატებისთვის. კოლთან შედარებით ნაკლებ გავლენიანი სანტერი კი კომისიის საშუალებით ემკ-ის და ევროს მიღწევისთვის საჭირო ტექნიკური ხასიათის ინსტრუმენტებზე აქტიურად მუშაობდა.
პარიზში ლიდერის შეცვლამ ფრანგულ-გერმანული ურთიერთობების ხასიათიც შეცვალა. 1995 წლის მაისში საფრანგეთის პრეზიდენტი მიტერანის შემდეგ ჟაკ შირაკი გახდა. 1995 წლის დეკემბერში მთავრობის მიერ განხორციელებული საბიუჯეტო შეკვეცების გასაპროტესტებლად პარიზში სისხლიანი დემონსტრაციები გაიმართა. ახლად არჩეული პრეზიდენტისთვის ეს ერთგვარი სიგნალი იყო – ემკ-ის სტანდარტებთან საფრანგეთის საჯარო ფინანსების დაახლოება პოლიტიკურად ძალიან სარისკო იყო. თუმცა, ფრანგულ პოლიტიკურ სისტემაში ძალაუფლების თავისებური განაწილება პრემიერ-მინისტრსა და პრეზიდენტს შორის საშუალებას აძლევდა შირაკს მტკივნეული რეფორმები თავად განეხორციელებინა, პასუხისმგებლობა კი პრემიერ-მინისტრს აეღო. თანაც, შირაკმა მალევე გააცნობიერა, რომ საფრანგეთს ემკ-ის გარდა სხვა არცერთი ნორმალური ალტერნატივა არ ჰქონდა. ასევე, მას ევროპელი ლიდერის სტატუსის მიღების სურვილიც ჰქონდა. ამიტომ მან უარი თქვა თავის ადრინდელ პოზიციაზე და მთელი მონდომებით დაუჭირა მხარი ეკონომიკურ და მონეტარულ კავშირს.
1990-იანი წლების მეორე ნახევრის დასაწყისში ეკონომიკამ გაუმჯობესება დაიწყო. 1996-1997 წლებიდან უმუშევრობამაც ნელ-ნელა იკლო. ეკონომიკის გაუმჯობესებითა და ძლიერი პოლიტიკური მხარდაჭერით, წევრი ქვეყნების უმრავლესობამ 1999 წლისთვის მაასტრიხტის კონვერგენციის კრიტერიუმების დაკმაყოფილება მოახერხა. გარკვეულ შემთხვევებში კრიტერიუმების შეფასება შედარებით რბილადაც განხორციელდა. მაგალითად, შეიძლება წევრ სახელმწიფოს საჯარო დავალიანება 60%-ზე მეტი ჰქონდა, მაგრამ თუ იგი არსებითად და დამაკმაყოფილებლად ამცირებდა მას (და 1999 წლის დასაწყისში არა, მაგრამ მალე მოახერხებდა ამ ზღვრამდე დავალიანების კლებას), ეს კრიტერიუმი დამაკმაყოფილებლად ეთვლებოდა. იგივე ფორმით ხელმძღვანელობდნენ GDP-ის 3%-იანი დეფიციტის შემთხვევაშიც (ანუ შეიძლება 3%-ზე მეტი ყოფილიყო, მაგრამ თუ კლება არსებითი იყო და არსებობდა რეალური მოლოდინი, რომ ეს მოთხოვნა უახლოეს მომავალში შესრულდებოდა, კრიტერიუმი დამაკმაყოფილებლად ითვლებოდა).
კომისიამ და ევროპულმა მონეტარულმა ინსტიტუტმა ეკონომიკური კონვერგენციის შესახებ ანგარიშები წარმოადგინეს, რომელშიც რეკომენდაციის სახით აცხადებდნენ, რომ 1999 წლის იანვარში თერთმეტი ქვეყანა ემკ-ის მესამე ეტაპის დასაწყებად მზად იყო (ბრიტანეთსა და დანიას მაასტრიხტის ხელშეკრულებით, გამონაკლისის სახით, არ ჰქონდა კრიტერიუმების შესრულების ვალდებულება; შვედეთმა, კრიტერიუმების დაკმაყოფილების მიუხედავად, თავისი ნებით უარი თქვა მესამე ეტაპში მონაწილეობაზე; საბერძნეთი კი მოგვიანებით, 2001 წელს შეუერთდა დანარჩენ თერთმეტ ქვეყანას). 1998 წლის მარტში ბრიუსელში ევროპულმა საბჭომ ყოყმანის გარეშე ოფიციალურად დაამტკიცა ეს რეკომენდაციები.
ბრიუსელის სამიტზე შირაკსა და კოლს შორის ერთ-ერთ საკითხზე დაიძაბა ურთიერთობა. ეს იყო ევროპული ცენტრალური ბანკის პრეზიდენტის პოსტი. განსაკუთრებით იმის გამო, რომ ეცბ ფრანკფურტში იქნებოდა განთავსებული, შირაკი დაჟინებით მოითხოვდა, რომ მისი პირველი პრეზიდენტი ფრანგი ყოფილიყო. ეროვნული ცენტრალური ბანკების მმართველებმა ეცბ-ის პრეზიდენტის თანამდებობაზე ევროპულ საბჭოს ჰოლანდიის ცენტრალური ბანკის ხელმძღვანელი ვიმ დუისენბერგი შესთავაზეს. კოლი მხარს უჭერდა დუისენბერგს, ვინაიდან მას სჯეროდა, რომ იგი მონეტარული პოლიტიკის იმპლემენტაციას წარმატებით განახორციელებდა (ჰოლანდიის ცენტრალური ბანკი გერმანიის ცენტრალური ბანკის სრული ანალოგი იყო). შირაკმა უგულვებელყო ცენტრალური ბანკების კანდიდატი და მის ნაცვლად საფრანგეთის ცენტრალური ბანკის პრეზიდენტის ჟან-კლოდ ტრიშეს დანიშვნა მოითხოვა. ბატალიები კომპრომისით დასრულდა: პირველ ეტაპზე დუისენბერგი დაინიშნებოდა ეცბ-ის პრეზიდენტად. იგი ბანკს გაუძღვებოდა მანამ, სანამ მოხდებოდა მონეტარული პოლიტიკის იმპლემენტაცია და ევროს ქაღალდის ფულისა და მონეტების ემისია. შემდეგ კი (ანუ დაახლოებით 2002 წლის მეორე ნახევარში) ეცბ-ის პრეზიდენტის თანამდებობას პრეზიდენტის ვადის დარჩენილი დროის განმავლობაში (სულ რვა წლის ვადით ინიშნება ეცბ-ის პრეზიდენტი) დაიკავებდა ჟან-კლოდ ტრიშე.
დუისენბერგის დანიშვნასთან დაკავშირებულმა კამათმა შირაკსა და კოლს შორის ურთიერთობები გააფუჭა. 1998 წლის ოქტომბერში კოლის არჩევნებში დამარცხებამ დაძაბულ ფრანგულ-გერმანულ ურთიერთობებში სიახლის შემოტანის მოლოდინები გააჩინა. თუმცა, შირაკის მიერ ფრანგული ინტერესების განუხრელად და მოუქნელად დაცვამ გერმანიის ახალი კანცლერი შროდერიც მის მიმართ მალევე ნეგატიურად განაწყო.
მესამე ეტაპი. ემკ-ის მესამე ეტაპი 1999 წლის იანვარში დაიწყო, როდესაც მონაწილე ვალუტების გაცვლითი კურსები მუდმივ ფორმატში დაფიქსირდა, ევროპული მონეტარული ინსტიტუტი ფრანკფურტში ევროპულმა ცენტრალურმა ბანკმა ჩაანაცვლა და მანვე აიღო ევროზონის მონეტარული პოლიტიკაზე პასუხისმგებლობა. ევრო მხოლოდ პირობითად არსებობდა, იგი ბაზარზე სამი წლის შემდეგ გამოჩნდა. ამ პერიოდის განმავლობაში ევროპული ცენტრალური ბანკი, კომისია და კომპეტენტური ეროვნული ორგანოები ახალი ვალუტის გამოშვებისა და ძველი ვალუტის მიმოქცევიდან ამოღებისთვის საჭირო ლოჯისტიკურ საქმიანობას ეწეოდნენ. მაასტრიხტის ხელშეკრულებით, ძველი და ახალი ვალუტები ერთობლივ მიმოქცევაში ექვსი თვე შეიძლებოდა დარჩენილიყო. თუმცა, დაბნეულობის თავიდან ასარიდებლად, წევრი ქვეყნები გეგმავდნენ, რომ რაც შეიძლება დროულად გაეწვიათ ძველი ვალუტები.
ევროს ქაღალდის ბანკნოტები და მონეტები 2002 წლის იანვარში ჩაეშვა მიმოქცევაში. პროცესმა წარმატებით, ზედმეტი სირთულეების გარეშე ჩაიარა. მოსახლეობამ ბევრი ობიექტური მიზეზის გამო სიხარულით მიიღო ახალი ვალუტა. ევროპული ცენტრალური ბანკი კი დიდი სირთულით ახერხებდა დიდ და განვითარების თვალსაზრისით არათანაბარ ევროზონაში მონეტარული პოლიტიკის მართვას. ევროზონა მოიცავდა როგორც სწრაფად განვითარებად ირლანდიის, ასევე, სტაგნაციაში ჩავარდნილ გერმანიის ეკონომიკასაც. ზომის თავსაზრისით ამ ორ ქვეყანას შორის აშკარა სხვაობა იყო, რის გამოც ევროპული ცენტრალური ბანკი საპროცენტო განაკვეთებს უფრო გერმანიის რეალობიდან გამომდინარე ადგენდა, ვიდრე ირლანდიის, რაც, რა თქმა უნდა, ერთგავარად აფერხებდა ირლანდიის განვითარებას. ევროპული ცენტრალური ბანკი კონსტიტუციურად ვალდებული იყო ებრძოლა ინფლაციის წინააღმდეგ. 2002-2003 წელს კი ევროზონაში ფასების დაცემისა და ეკონომიკური აქტივობის ტემპების შენელების დროს, ეცბ მოულოდნელი დეფლაციის რისკის წინაშე აღმოჩნდა.
ევრომ 1999 წლის იანვარში თავისი არსებობა დოლართან მიმართებაში 1,18-იან ნიშნულზე დაიწყო. მისი ღირებულება მალევე მკვეთრად დაეცა, თუმცა, 2002-2003 წლებში მან კვლავ საწყისი მდგომარეობა აღიდგინა. ევროს ღირებულებაში საწყისი დაცემა ბევრისთვის ნიშანი იყო იმისა, რომ ემკ არ იდგა მყარ საფუძვლებზე. ზოგი თვლიდა, რომ ეს იყო ბაზრის რეაქცია ევროს საწყის გადაჭარბებულ მოლოდინებზე და შეფასებებზე. ევროკავშირის პოლიტიკოსებისა და ოფიციალური პირებისთვის ეს დიდი იმედგაცრუება იყო, ვინაიდან მათ ევრო მომავალში მსოფლიოს მასშტაბით დოლარის ჩამნაცვლებელ ალტერნატივად წარმოედგინათ. მწარმოებლებისთვის, ეს ნიშნავდა, რომ ევროზონიდან ექსპორტირებული საქონელი უფრო მეტად კონკურენტუნარიანი იყო. ტურისტებისთვის კი ეს შედარებით იაფ დასვენებასთან ასოცირდებოდა.
საბაზრო ინტეგრაცია, მოდერნიზაცია და დასაქმება
ევროკავშირში ეკონომიკური და მონეტარული კავშირი ზრდისა და დასაქმების წახალისების მხოლოდ ერთი ნაწილი იყო. სხვა ელემენტები მოიცავდა ერთიანი ბაზრის პროგრამას, განახლებულ სოციალურ პოლიტიკასა და წევრი ქვეყნების დასაქმების პოლიტიკების კოორდინაციას. ერთიანი ბაზრის დასრულება და კონსოლიდაცია ახალი ევროკავშირის ფუნდამენტური მიზანი და ეკონომიკური მოდერნიზაციის ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი ნაწილი იყო. 1980-იანი წლების ბოლოსა და 1990-იანი წლების დასაწყისში ერთიანი ბაზრის პროგრამა არსებითი პოლიტიკური და ფსიქოლოგიური წარმატება იყო. თუმცა, პრობლემები მაინც არსებობდა და საქმე ჯერ კიდევ ბოლომდე იყო მისაყვანი.
წევრი ქვეყნები ვალდებულები იყვნენ დადგენილ ვადებში ევროკავშირის დირექტივების ეროვნულ კანონმდებლობაში ტრანსპოზიცია (გადატანა) და მათი ცხოვრებაში გატარება განეხორციელებინათ. ტრანსპოზიციისა და ცხოვრებაში გატარების გარეშე ერთიანი ბაზრის პროგრამა პრაქტიკულად არაფერს ნიშნავდა. ზოგადი პოლიტიკური სისუსტის მიუხედავად, 1990-იან წლებში კომისიამ წარმატებით „აიძულა“ წევრი ქვეყნები მათი ტრანსპოზიციისა და ცხოვრებაში გატარების მაჩვენებლები გაეუმჯობესებინათ. საფრანგეთი, საბერძნეთი, იტალია და პორტუგალია მუდმივად ბოლოში იყვნენ მაშინ, როდესაც ევროსკეპტიკოსები (ბრიტანეთი, დანია და შვედეთი) მუდმივად ყველაზე წარმატებულები იყვნენ ამ მიმართულებით.
1997 წლის ივნისში ევროპულმა საბჭომ დაამტკიცა ერთიანი ბაზრის სამოქმედო გეგმა. იგი მოიცავდა სპეციალურ ინსტრუმენტებს იმისთვის, რომ აღმოეფხვრა ბაზრის ხელისშემშლელი ფაქტორები; გაეუმჯობესებინა ერთიანი ბაზრის ინსტრუმენტების მიღება, ტრანსპოზიცია და ცხოვრებაში გატარება; და პროცესი გაეხადა ევროკავშირის მოქალაქეებისთვის უფრო რელევანტური. 1998 წლის პირველ ნახევარში მინისტრთა საბჭოს თავმჯდომარე ქვეყანა ბრიტანეთმა აქტიურად, აგრესიულად დაუჭირა მხარი სამოქმედო გეგმას. მან ასევე, წევრი ქვეყნების მხრიდან კანონების დამორჩილების უზრუნველსაყოფად, შემოიტანა „დასახელებისა და შერცხვენის“ (‘naming and shaming’) მეთოდი.
კომისიამ ასევე აქტიურად დაიწყო მოქმედება კონკურენციის პოლიტიკის ფარგლებში. კომისიის მხრიდან მუდმივი „ბრძოლის“ მიუხედავად, ეროვნული სუბსიდიების (სახელმწიფო დახმარების) პრობლემა მაინც მწვავედ იდგა და ხელს უშლიდა ერთიანი თავისუფალი ბაზრის მოქმედებას. ეროვნულ მთავრობებს ესმოდათ, რომ სუბსიდიები ძვირი, უსარგებლო და ზოგადად უშედეგო იყო, თუმცა, პოლიტიკურად მათზე უარის თქმა შეუძლებელი იყო. კომისიისთვისაც რთული იყო მასთან გამკლავება იმიტომ, რომ მის წინააღმდეგ სამართლებრივი რეაგირება დიდ დროს მოითხოვდა და თან, როგორც წესი, იგი წევრი ქვეყნების მხრიდან მწვავე უარყოფით რეაქციებს იწვევდა.
1990-იან წლებში ემკ-ის მიღწევისა და ერთიანი ბაზრის კონსოლიდაციის სფეროში ევროკავშირის შესანიშნავი მაჩვენებლების მიუხედავად, პროდუქციულობა კვლავ შედარებით დაბალი, უმუშევრობა კი კვლავ ჯიუტად მაღალი იყო. ემკ-ის მიღწევისთვის გადადგმულმა ღონისძიებებმა გააღრმავა უმუშევრობის პრობლემა, ვინაიდან მთავრობებმა მაასტრიხტის კრიტერიუმების მიღწევის მიზნით საბიუჯეტო შეკვეცები განახორციელეს და საჯარო ხარჯები შეამცირეს. 1980-იანი წლების ბოლოს კომისიამ უმუშევრობის პრობლემაზე გადაიტანა თავისი ყურადღება და ამ საკითხთან დაკავშირებით ყოველწლიური ანგარიშების გამოქვეყნება დაიწყო. 1996-1997 წლების ინტერგავერნმენტალისტური კონფერენციის დროს წევრი ქვეყნები შეთანხდნენ, რომ ევროკავშირის მიზნებს დაუმატებდნენ „დასაქმების მაღალ დონეს“. თუმცა, 1997 წლის მაისის საფრანგეთის არჩევნებში სოციალისტების, ბრიტანეთის არჩევნებში კი ლეიბორისტების გამარჯვების შემდეგ, უმუშევრობამ კიდევ უფრო მოიმატა. საფრანგეთის ახალი მთავრობის მოთხოვნით, 1997 წლის ნოემბერში ლუქსემბურგში დასაქმების საკითხზე ევროპული საბჭოს სპეციალური სამიტი ჩატარდა. ამ შეხვედრაზე ევროპული საბჭო ახალ მიდგომაზე შეთანხმდა, რის მიხედვითაც წევრი ქვეყნები ყოველწიური განხილვისთვის დასაქმების თავიანთ სამოქმედო გეგმებს წარმოადგენდნენ. სამოქმედო გეგმა დაფუძნებული უნდა ყოფილიყო ოთხ კრიტერიუმზე: დასაქმებადობა; ახალი, ინოვაციური ბიზნესის წამოწყებადობა (ე.წ. ‘entrepreneurship’), საწარმოებისა და პირების ადაპტირების შესაძლებლობა; და თანაბარი შესაძლებლობები.
ევროპულმა საბჭომ წევრი ქვეყნების დასაქმების ყოველწიული გეგმების შეფასება პირველად 1998 წლის ივნისში კარდიფის სამიტზე მოახდინა. 1999 წლის დასაწყისიდან დაწყებული კომისიამ წევრი ქვეყნებისთვის დასაქმების თავიანთი პოლიტიკების იმპლემენტაციაზე რეკომენდაციების გაცემა დაიწყო. 1998 წლის დეკემბერში ევროპულმა საბჭომ საბოლოო ჯამში მიაღწია შეთანხმებას და 1999 წლის ივნისში კიოლნის სამიტზე ევროპული დასაქმების პაქტი დაამტკიცა. იგი რამდენიმე ინიციატივას მოიცავდა: კიოლნის სამიტზე შეთანხმებულ პროცესს, რომ მომხდარიყო ეკონომიკური პოლიტიკების კოორდინაცია; ლუქსემბურგის პროცესს, რომ მომხდარიყო დასაქმების სტრატეგიების კოორდინაცია; და კარდიფის პროცესს, რომ გაუმჯობესებულიყო ერთიანი ბაზრის პროგრამის იმპლემენტაცია.
2000 წლის მარტში ლისაბონის სპეციალურ სამიტზე ევროპულმა საბჭომ სცადა ეკონომიკური რეფორმისა და მოდერნიზაციისთვის ახალი ბიძგის მიცემა. სამიტზე ლიდერებმა განაცხადეს, რომ 2010 წლისთვის ევროკავშირი უნდა გამხდარიყო მსოფლიოში ყველაზე კონკურენტული და დინამიური, ცოდნაზე დაფუძნებული ეკონომიკა, რომელიც შეძლებდა მდგრად ეკონომიკურ ზრდას, მეტი და უკეთესი სამუშაო ადგილების შექმნასა და უფრო მყარი სოციალურ ერთიანობის განვითარებას. სხვა სიტყვებით, ევროკავშირი უნდა დამსგავსებოდა ამერიკის შეერთებულ შტატებს ეკონომიკურად, მაგრამ არა სოციალურად. სოციალურად იმიტომ არა, რომ, ბრიტანეთის ახალმა კონსერვატიულმა მთავრობამ ბლერის მეთაურობით კი გადაწყვიტა სოციალური პროტოკოლის ევროკავშირში ინკორპორირება (ამსტერდამის ხელშეკრულების გზით), მაგრამ ეკონომიკური სირთულეების გამო წევრი სახელმწიფოები სოციალურ პოლიტიკას უყურებდნენ როგორც დასაქმების წახალისების მექანიზმს და არ სურდათ მისთვის დამატებითი ხარჯების გაწევა. ამიტომ სოციალური მიმართულება კვლავ განუვითარებელი და შეზღუდული დარჩა.
ევროპული საბჭო შეეცადა ყოველწლიური ზრდის ამბიციური 3%-იანი მაჩვენებლისთვისა და ათწლეულის ბოლოსთვის ოცი მილიონი ახალი სამუშაო ადგილის შექმნისთვის მიეღწია. ამისთვის იგი მოახდენდა ე.წ. ლისაბონის სტრატეგიის იმპლემენტაციას კანონმდებლობის, ვადებისა და ზღვრების დაწესებითა (benchmarking) და „ურთიერთზეწოლის“ კომბინაციის საშუალებით. ლისაბონის სტრატეგია ეყრდნობოდა უკვე არსებულ რამდენიმე ინიციატივას, მათ შორის ერთიანი ბაზრის დასრულებას, განსაკუთრებით, ტელეკომუნიკაციებისა და ფინანსური სერვისის სფეროებში, უკეთეს განათლებასა და მომზადებას, ინტერნეტის ეკონომიკური პოტენციალის სრულად გამოყენებასა და ა.შ. ერთიანი ბაზრის პროგრამის მსგავსად, ლისაბონის სტრატეგიაც თითოეული მიზნის მისაღწევად გარკვეულ სამიზნე თარიღებს ადგენდა. ევროპულმა საბჭომ გადაწყვიტა ყოველწიურად გაზაფხულზე შეკრება განსაკუთრებით იმისთვის, რომ ლისაბონის სტრატეგიის იმპლემენტაციისთვის პოლიტიკური „ზეწოლა“ განეხორციელებინა.
თუმცა, ლისაბონის სტრატეგია და სხვა ინიციატივები ევროკავშირის ეკონომიკურ პრობლემებზე უფრო პოლიტიკური ყურადღების ფოკუსირებას ახდენდნენ, ვიდრე სირთულის გადაჭრის ადექვატური ინსტრუმენტებით უზრუნველყოფას. ერთიანი ბაზრისა და ემკ-ის მიუხედავად, ევროკავშირი და ევროზონა მაინც განსხვავებული ეკონომიკების ერთობას წარმოადგენდა. ზრდა და სამუშაო ადგილების შექმნა წევრი ქვეყნების მიხედვით რადიკალურად განსხვავებული იყო. პოლიტიკური ვითარება და პირობები ზოგიერთ ქვეყანას აძლევდა იმის საშუალებას, რომ შედარებით უფრო მარტივად გადაედგა მტკივნეული, მაგრამ ეკონომიკური მდგომარეობის გაუმჯობესებისთვის საჭირო ნაბიჯები. არსებული სიტუაცია ლისაბონის სასურველი მიზნების მიღწევას ხელს უბრალოდ არ უწყობდა. მიუხედავად იმისა, რომ ევროპული ინტეგრაცია ცალსახად დაეხმარა წევრ ქვეყნებს ეკონომიკურად, როგორც არასდროს, მოსალოდნელი იყო, რომ ევროკავშირი ზრდისა და სამუშაო ადგილების შექმნისთვის სრულად ვერ გამოიყენებდა თავის პოტენციალს.
სოფლის მეურნეობა და ერთიანობა
1990-იან წლებსა და 2000-იანების დასაწყისში სოფლის მეურნეობისა და ერთიანობის პოლიტიკები ევროკავშირის ბიუჯეტის უდიდეს ნაწილს იკავებდნენ. მოსალოდნელი ცენტრალური და აღმოსავლეთ ევროპული გაფართოება ორივე მათგანზე მნიშვნელოვან გავლენას მოახდენდა. კანდიდატი ქვეყნები ღარიბები იყვნენ და შედარებით დიდი სოფლის მეურნეობის სექტორი ჰქონდათ, შესაბამისად, მათი მონაწილეობა სოფლის მეურნეობის პოლიტიკასა და ერთიანობის პოლიტიკაში ისეთივე პირობებით, როგორითაც წევრი ქვეყნები იყვნენ, ევროკავშირს გაბანკროტებას გამოიწვევდა. ამიტომ გაფართოებამ სოფლის მეურნეობის პოლიტიკისა და ერთიანობის პოლიტიკის რადიკალური რეფორმის საჭიროება მოიტანა. თუმცა, ბრიუსელიდან მსხვილი ფინანსური ტრანსფერების მიმღები წევრი სახელმწიფოები მათი წილის დათმობას არ აპირებდნენ.
1992 წლის მაისში, გატის ურუგვაის რაუნდის დასრულებისთვის (რომლისთვისაც საჭირო იყო ჭარბი პროდუქციის კონტროლი და თავისუფალი ბაზრისთვის ხელისშემშლელი სუბსიდიების შემცირება), მინისტრთა საბჭომ არსებითი რეფორმის გადაწყვეტილება მიიღო. მაკშერის რეფორმის (მაკშერი სოფლის მეურნეობის კომისიონერი იყო) მიხედვით, სუბსიდიების ბაზისის ფერმერებისთვის პირდაპირი გადახდისკენ გადატანით, გაწყდა კავშირი გარანტირებულ ფასებსა და ჭარბ პროდუქციას შორის. პარადოქსია, მაგრამ რეფორმირებული სოფლის მეურნებობის პოლიტიკა უფრო ძვირადღირებული იყო, ვიდრე წინა ვარიანტი იმიტომ, რომ მსხვილ კომპენსაციას იღებდნენ ის დიდი ფერემერებიც, რომლებსაც სხვა შემთხვევაში შემოსავლები მნიშვნელოვნად შეუმცირდებოდათ. რეფორმის პაკეტის საფუძველზე, 1992 წლის ოქტომბერში კომისიამ ამერიკის შეერთებულ შტატებთან ექსპორტის სუბსიდიების შემცირების შეთანხმებას მიაღწია. თუმცა, საფრანგეთს სტატუს კვოს შენარჩუნება სურდა და ამიტომ დაბლოკა ხელშეკრულება. მანვე, გერმანიასთან ერთად, აიძულა კომოსია აშშ-თან თავიდან დაეწყო მოლაპარაკებები და შეეცვალა პირობები. წინააღმდეგობის მიუხედავად, საბოლოო ჯამში, აშშ მაინც დათანხმდა კომისიასთან ახალ შეთანხმებაზე. 1993 წლის დეკემბერში ევროპული საბჭოს მიერ ამ ხელშეკრულების დამტკიცებით, ურუგვაის რაუნდის დასრულების შესაძლებლობა შეიქმნა.
მომხმარებლები შეშფოთებულები იყვნენ იმით, რომ სოფლის მეურნეობის პოლიტიკა პროდუქციის მასიურ წარმოებაზე იყო ორიენტირებული და ნაკლებ ყურადღებას უთმობდა საკვების ხარისხს. ასევე, მოსახლეობამ გააცნობიერა გარემოს პირობებზე სოფლის მეურნეობის პოლიტიკის ნეგატიური გავლენაც. მომხმარებლების პოზიციის გათვალისწინებითა და ამსტერდამის ხელშეკრულების ვალდებულებით, ევროკავშირმა გადაწყვიტა სოფლის მეურნეობის პოლიტიკა უფრო მეტად მომხმარებელზე და გარემო პირობებზე ორიენტირებული გაეხადა. დღის წესრიგი 2000-ის საშუალებით, რომელიც ევროპულმა საბჭომ 1999 წლის მარტში დაამტკიცა, ევროკავშირმა თანდათან დაიწყო ორგანულ მეურნეობაზე, სოფლის მეურნეობისა და გარემოს ჰარმონიულ თანაარსებობისა და სოფლის განვითარებაზე ზრუნვა.
2002 წლის ბოლოს ცენტრალურ და აღმოსავლეთ ევროპის ქვეყნებთან გაფართოების მოლაპარაკებების წარმატებით დასრულების გამო, წევრ ქვეყნებს შემდეგ ფინანსურ პაკეტში (2007-2013 წლების პერიოდისთვის) სოფლის მეურნეობის დანახარჯებზე ახალი შეთანხმება ესაჭიროებოდათ. ბრიუსელის სამიტის გახსნამდე გერმანია და საფრანგეთი შეთანხდნენ, რომ არ შეკვეცდნენ დანახარჯებს, მაგრამ 2006 წლის შემდეგ მის ზრდას 1%-ით შეამცირებდნენ. ამ საკითხზე საფრანგეთ-გერმანიის მყარი თანხმობის შემდეგ, სხვა წევრ ქვეყნებს, რომლებსაც გაფართოების პროცესის რაც შეიძლება დროულად დასრულება სურდათ, სხვა ალტერნატივა აღარ ჰქონდათ და მორჩილად დაეთანხმნენ სულ მცირე შემდეგი ათი წლის განმავლობაში სოფლის მეურნეობის უსაშველოდ დიდი დანახარჯების არსებობას. ანუ ევროკავშირმა სოფლის მეურნეობის ხარჯების შემცირების კიდევ ერთი შესაძლებლობა ხელიდან გაუშვა.
სოფლის მეურნეობის პოლიტიკა შენარჩუნდა ნაწილობრივ იმიტომაც, რომ მას ევროპული ინტეგრაციის ისტორიაში საციცოხლოდ მნიშვნელოვანი როლი ჰქონდა. საფრანგეთისთვის იგი იყო გერმანიასთან საწყისი გარიგების ფუნდამენტური ნაწილი. იგი სოფლის მეურნეობის პოლიტიკას თავგამოდებით იცავდა, როგორც საფრანგეთ-გერმანიის ხელახალი დაახლოების უმთავრეს სიმბოლოს. გერმანიას კარგად ესმოდა საფრანგეთის ინტერესები და ამის გათვალისწინებით, მან საფრანგეთს რამდენიჯერ გაუწია ანგარიში, მათ შორის, 1999 წლის მარტსა და 2002 წლის ოქტომბერში. ამასთან, შიდა პოლიტიკური ვითარება სოფლის მეურნეობის მხარეს იყო, რის გამოც საფრანგეთისთვის შეუძლებელი იყო, გერმანიისთვის კი ძალიან რთული, რომ მისი რადიკალური რეფორმირება მოეხდინა. ფერმერები რაოდენობრივად ცოტანი, მაგრამ პოლიტიკურად გავლენიანები იყვნენ. მათ მოსახლეობის მხარდაჭერაც ჰქონდათ. შესაბამისად, სოფლის მეურნეობის პოლიტიკის რეფორმის მოთხოვნა (განსაკუთრებით, საგარეო წყაროებიდან, მათ შორის, მსოფლიო სავაჭრო ორგანიზაციის დოჰას რაუნდისას თავისუფალი სოფლის მეურნეობის მოვაჭრეთა და განვითარებადი სამყაროს მხრიდან) არ აღმოჩნდა საკმარისი იმისთვის, რომ ევროკავშირის ფერმერები გაენაწყენებინათ, მყარად ფესვებგადგმული ფრანგულ-გერმანული ურთიერთობები კი შეესუსტებინათ.
მაასტრიხტის ხელშეკრულებამ ერთიანობისადმი ევროკავშირის ვალდებულებები კიდევ უფრო გააძლიერა. მათ შორის ერთ-ერთი ასეთი იყო ერთიანობის ფონდი, რომელიც 1993 წლის ბოლოსთვის უნდა შექმნილიყო და რომელიც ევროკავშირის ნაკლებ განვითარებულ რეგიონებში ეკონომიკური კონვერგენციის მიღწევის მიზნით გარემოს დაცვისა და ტრანსპორტის პროექტებს განახორციელებდა. სხვა სიტყვებით, ეს ფონდი მიმართული იყო იმისკენ, რომ საბერძნეთს, ირლანდიას, პორტუგალისა და ესპანეთს შეძლებოდათ საკმარისი ეკონომიკური კონვერგენციის მიღწევა და ამით ეკონომიკური და მონეტარული კავშირის მესამე ეტაპში მონაწილეობა. არსებულ სტრუქტურულ ფონდებთან ერთად, ერთიანობის ფონდი ევროკავშირის ბიუჯეტში ფინანსების ყველაზე მეტი შემტანი (net contributor) ქვენების მხრიდან ნაკლებ განვითარებული წევრი სახელმწიფოებისადმი (მათ დასახმარებლად) აღებული ვალდებულების კარგ მაგალითს წარმოადგენდა.
ამასთან, წევრი ქვეყნების შეთანხდნენ, რომ გაზრდიდნენ რეგიონული განვითარებისთვის განკუთვნილ დაფინანსებას. 1988-1992 წლებისთვის დელორმა პოსტ-ერთიანი ევროპული აქტის საბიუჯეტო პაკეტის პროექტი (დელორი I) შეადგინა. 1992-1999 წლებისთვის მანვე მოამზადა ახალი საბიუჯეტო პაკეტი (დელორი II). დელორის II პაკეტი ერთიანობის პოლიტიკისთვის ფინანსების მნიშვნელოვან ზრდას ითვალისწინებდა, რაც გულისხმობდა „მიზანი 1“-ის რეგიონებისთვის ფინანსების გაორმაგებას, უფრო დიდ ერთიანობის ფონდსა და სხვა. თუმცა, 1992 წელს არსებული ეკონომიკური და პოლიტიკური ვითარება დელორის მეორე პაკეტის განხორციელების საშუალებას არ იძლეოდა. ევროკავშირი რეცესიაში იყო, ევროპული მონეტარული სისტემა კრიზისში, მაასტრიხტის ხელშეკრულების ბედი კი ჯერაც გაურკვეველი. ამის მიუხედავად, 1992 წლის დეკემბრის ედინბურგის სამიტზე ევროპული საბჭო მაინც შეთანხმდა, რომ 1999 წლისთვის გააორმაგებდა დაფინანსებას ევროკავშირის ნაკლებად განვითარებული წევრი ქვეყნებისთვის. ეს იყო დელორის ერთ-ერთი ბოლო პოლიტიკური გამარჯვება.
1999 წლის შემდეგი საბიუჯეტო პაკეტი მეტად საკამათო აღმოჩნდა. ბიუჯეტში მთავარ შემტან ქვეყნებს აღარ სურდათ ირლანდიისა და საბერძნეთის სუბსიდირება (ირლანდია იმიტომ, რომ ამ ქვეყნის მისამართით განხორციელებული უზარმაზარი ინვესტიციების კარგად წარმართვისა და მოხმარების გამო, ამ ქვეყანამ განვითარების მაღალ დონეს მიაღწია და აღარ აკმაყოფილებდა „მიზანი 1“-ის რეგიონის კრიტერიუმებს. სწრაფი განვითარების გამო მას კელტურ ვეფხვსაც კი უწოდებდნენ. ხოლო საბერძნეთს იმიტომ, რომ ასევე უზარმაზარი ინვესტიციების მიუხედავად, ამ ფულის არასწორი მართვის გამო იგი მუდმივად ყველაზე ღარიბი იყო „მიზანი 1“-ის რეგიონის ქვეყნებიდან). წევრი სახელმწიფოები საბიუჯეტო ქამრებს იჭერდნენ მონეტარული პოლიტიკის გამო. ამასთან, დიდი გაფართოებაც ახლოვდებოდა. შესაბამისად, დღის წესრიგში დადგა ერთიანობის პოლიტიკის რეფორმა.
დღის წესრიგი 2000 ერთიანობის პოლიტიკის რეფორმის რამდენიმე შემოთავაზებას მოიცავდა. კომისიას სურდა, რომ 2000-2006 წლებში ერთიანობის ხარჯები ევროკავშირის წლიური ბიუჯეტის კვლავ მესამედი ყოფილიყო, საიდანაც უმეტესი ნაწილი კანდიდატ ქვეყნებს მოხმარდებოდა (ევროკავშირში მათ მიღებამდეც და მიღების შემდეგაც). კომისიის წინადადებით, სტრუქტურული ფონდების მიზნები სამამდე უნდა შემცირებულიყო და დარჩენილიყო მხოლოდ „დაბალი შემოსავლის ქვეყნები“, „გაღარიბების პროცესში მყოფი ინდუსტრიული რეგიონები“ და „ადამიანური რესურსების განვითარება“.
ამ მხრივ ევროპული საბჭოს გადამწყვეტი სამიტი 1999 წლის მარტში ჩატარდა. მას გერმანია თავმჯდომარეობდა. როგორც შედარებით ახალგაზრდა ლიდერს, შროდერს არ ჰქონდა ევროკავშირის სამიტების დიდი გამოცდილება. როგორც საბჭოს თავმჯდომარე ქვეყანას, მას სამიტის წარმატებით დასრულება სურდა. ამიტომ, მიუხედავად იმისა, რომ მან სამიტის დაწყებამდე განაცხადა, რომ ევროკავშირის ხარჯვითი ნაწილის შემცირება სურდა, მან დღის წესრიგი 2000-ის თითქმის ყველა შემოთავაზება მაინც მიიღო. გაფართოება ამ დროს ჯერ დღის წესრიგში კრიტიკულად არ იდგა, ამიტომ რთული საბიუჯეტო გადაწყვეტილებების მიღება შემდეგი ფინანსური შვიდწლედის (2007-2013 წლების) პაკეტის მოლაპარაკებებისთვის გადადეს.
ერთიანობის პოლიტიკა (ანუ მდიდარ და ღარიბ ქვეყნებსა და რეგიონებს შორის სოციალური და ეკონომიკური უთანასწორობის შემცირება) გაფართოებულ ევროკავშირშიც მნიშვნელოვან პრინციპად დარჩა. პრობლემა მხოლოდ ის იყო, თუ როგორ მომხდარიყო ამის პრაქტიკული განხორციელება. როგორც ჩანს, 2000-ანი წლების დასაწყისში თანდათან მივიდნენ იმ დასკვნამდე, რომ ღარიბი წევრი ქვეყნების ეკონომიკური განვითარებისთვის არსებითად მნიშვნელოვანი იყო რამდენიმე პირობის კომბინაცია, მათ შორის, ჯანსაღი მაკროეკონომიკური პოლიტიკა, სასურველი საერთაშორისო ეკონომიკური გარემო, ბრიუსელიდან განხორციელებული დიდი ფინანსური ტრანსფერები, ეროვნულ და ევროპულ დონეზე რეგიონული პოლიტიკის ფორმულირებისა და იმპლემენტაციის უფრო მჭიდრო თანამშრომლობა, და ა.შ. ერთიანობის პოლიტიკა ზოგიერთ ამ ელემენტებს ფარავდა. დანარჩენებზე კი ევროკავშირი სხვა პოლიტიკის მიმართულებებით მუშაობდა.
შიდა უსაფრთხოება
გაღრმავებული ინტეგრაციისა და გლობალიზაციის სოციალურ გამოვლინებებზე საზოგადოებრივი შეშფოთების საპასუხოდ, 1990-იან წლებსა და 2000-იანების დასაწყისში წევრმა სახელმწიფოებმა იუსტიციისა და საშინაო საქმეებში თანამშრომლობის გაძლიერება დაიწყეს. ამსტერდამის ხელშეკრულება ამ მიმართულებით მნიშვნელოვან სიახლეებს მოიცავდა. საპოლიციო და სასამართლო თანამშრომლობის გარდა, წევრმა ქვეყნებმა ყველა სხვა საკითხი მაასტრიხტის ხელშეკრულების ინტერგავერნმენტალისტური მესამე საყრდენიდან (იუსტიციისა და საშინაო საკითხები) სუპრანაციონალურ პირველ საყრდენში გადაიტანეს. ისინი ასევე შენგენის შეთანხმების ევროკავშირის სამართლებრივ სისტემაში შეტანაზე შეთანხმდნენ. ამასთან, წევრი ქვეყნების გადაწყვეტილებით 2004 წელს ჩამოყალიბდა „თავისუფლების, უსაფრთხოებისა და იუსტიციის სივრცე“.
თავისი თავმჯდომარეობის დროს, 1999 წლის მეორე ნახევარში, ფინეთმა თავის მთავარ პრიორიტეტად იუსტიციისა და საშინაო საქმეები გამოაცხადა და ოქტომბერში ქალაქ ტამპერეში ამ საკითხზე სპეციალური სამიტი მოიწვია. სამიტზე ევროპული საბჭოს მიერ „ტამპერეს ათი ქვაკუთხედი“ დატკიცდა, რაც თავისუფლების, უსაფრთხოებისა და იუსტიციის სივრცისთვის მნიშვნელობის მისანიჭებლად კონკრეტული ნაბიჯების გადადგმას გულისხმობდა. ეს ნაბიჯები მოიცავდა საერთო თავშესაფრისა და იმიგრაციის პოლიტიკას, ორგანიზებული დანაშაულის წინააღმდეგ უკეთეს ადმინისტრაციულ, სასამართლო და საპოლიციო თანამშრომლობას, მესამე ქვეყნების ეროვნების რეზიდენტებისთვის თანაბარი მოპყრობის უზრუნველყოფას, და სხვა.
2001 წლის 11 სექტემბრის მოვლენების შემდეგ ნათელი გახდა, რომ ეფექტური ანტიტერორისტული მექანიზმების შემუშავებისთვის საჭირო იყო წევრი ქვეყნების (ისევე, როგორც არაწევრი ქვეყნების) ერთობლივი და უფრო მჭიდრო თანამშრომლობა. 11 სექტემბრის პირველივე შედეგი იყო ევროკავშირის წევრ ქვეყნებს შორის, ასევე ევროკავშირსა და აშშ-ში შორის თანამშრომლობის გაძლიერება ისეთ საკითხებზე, როგორებიცაა ექსტრადიცია და ძებნილთა დაკავება.
უმუშევრობის ზრდის ფორმით გამოხატულმა ეკონომიკურმა საფრთხეებმა მდგომარეობა გაართულა. უკიდურესი მემარჯვენე დემაგოგებისთვის მარტივი იყო დამნაშავის არალეგალურ იმიგრანტებში ძიება. 2000-იანი წლების დასაწყისში ავსტრიაში, ბელგიაში, დანიასა და საფრანგეთში უკიდურესი მემარჯვენე პარტიების წარმატებებმა კარგად აჩვენა, რომ ექსტრემისტი მემარჯვენეების განცხადებებმა გავლენა იქონია საზოგადოებაზე. უკიდურესი მემარჯვენეების შეშფოთების განსაკუთრებული საგანი მოსალოდნელი გაფართოება იყო, ვინაიდან ისინი კარგად იყენებდნენ მოსახლეობის შიშს, რომ გაღარიბებული და დეგრადირებული ცენტრალურ და აღმოსავლეთ ევროპიდან დასავლეთ ევროპაში მასების უკონტროლო შემოდინება განხორციელდებოდა. ასეთი შიშების საპასუხოდ, წევრ ქვეყნებს მიეცათ უფლება, ერთიანი ბაზრის და ზოგადად ევროკავშირის მნიშვნელოვანი ქვაკუთხედის (ადამიანების თავისუფალი გადაადგილება) განხორციელება ახალ წევრ ქვეყნებთან მიმართებაში შვიდი წლის დაგვიანებით მოეხდინათ. ანუ თუ ცენტრალური და აღმოსავლეთ ევროპის ქვეყნები 2004 წელს გახდებოდნენ ევროკავშირის წევრები, დანიას (ან ევროკავშირის ნებისმიერ სხვა წევრ ქვეყანას) ჰქონდა უფლება, ახალი წევრი სახელმწიფოებიდან ადამიანების თავისუფალი გადაადგილება კიდევ შემდეგი შვიდი წლის განმავლობაში შეეზღუდა. ასევე, ევროკავშირი აქტიურად მუშაობდა კანდიდატ ქვეყნებთან, რათა ევროკავშირის მომავალი აღმოსავლეთ საზღვრების დაცვა და უსაფრთხოება უზრუნველყო.
შეიძლება ითქვას, რომ თუ 2000-იან წლებში ევროპელებს უფრო მჭიდრო ინტეგრაცია სურდათ, ეს, უპირველეს ყოვლისა, შიდა უსაფრთხოების სფეროს ეხებოდა. თუმცა, ბევრი ევროპელის აზრით, ევროკავშირი არათუ ვერ ახერხებდა უსაფრთხოების გარანტიების შექმნას, არამედ თავად იყო ამ პრობლემების მიზეზი.
საგარეო ურთიერთობები
1990-2000-იან წლებში ევროკავშირი საერთაშორისო არენაზე ერთ-ერთი მთავარი აქტორი იყო. ევროკავშირის წონა და სტატუსი, როგორც საერთაშორისო ეკონომიკური სუბიექტის, ძალიან მაღალი იყო. აშშ-თან ერთად, ევროკავშირს მსოფლიო სავაჭრო ორგანიზაციაში დომინანტური ადგილი ეკავა.
ევროკავშირმა თავისი გლობალური ეკონომიკური გავლენა რამდენიმე სავაჭრო და დახმარების პაქტების მოლაპარაკებით ან ხელახალი მოლაპარაკებით გაზარდა. მათ შორის აღსანიშნავია 2000 წლის კოტონოუს ხელშეკრულება (აფრიკის, კარიბის ზღვის აუზისა და წყნარი ოკეანის 80-ზე მეტ სახელმწიფოსთან), რომელმაც უკვე სამჯერ გადახედილი ლომეს შეთანხმება ჩაანაცვლა. ასევე მნიშვნელოვანი იყო 2001 წლის მარტში ძალაში შესული თავისუფალი ვაჭრობის ხელშეკრულება მექსიკასთან. ევროკავშირმა აშშ-თან თავისი ურთიერთობების ინსტიტუციონალიზაცია პირველად 1999 წელს ტრანსატლანტიკური დეკლარაციით, შემდეგ კი 1995 წლის დეკემბრის ახალი ტრანსატლანტიკური დღის წესრიგით მოახდინა. ევროკავშირის კონკურენციის პოლიტიკას მნიშვნელოვანი საერთაშორისო გავლენა ჰქონდა. გარდა იმისა, რომ იგი პირდაპირ აისახებოდა ევროკავშირში მოქმედ დიდ უცხოურ კომპანიებზე, კონკურენციის პოლიტიკა ევროკავშირის სავაჭრო ხელშეკრულებების განუყოფელი და შემადგენელი ნაწილიც იყო. ევროკავშირი ლიდერი მოთამაშე გახდა საერთაშორისო გარემოს დაცვის პოლიტიკაშიც, განსაკუთრებით მას შემდეგ, რაც 2001 წელს აშშ-მა კიოტოს პროტოკოლზე უარი განაცხადა. და ბოლოს, ერთიანმა ევროპულმა ვალუტამ ევრომ ევროკავშირის საერთაშორისო იმიჯს დამატებითი ბრწყინვალება შემატა. თუმცა, ევროს საწყისმა მერყეობამ შეასუსტა ევროკავშირის ამბიცია, რომ ევრო დოლარის კონკურენტი და მსოფლიო რეზერვების წამყვანი ვალუტა ყოფილიყო.
ეკონომიკური რეალიებისგან განსხვავებით, ევროკავშირი სუსტი იყო საგარეო, უსაფრთხოებისა და თავდაცვის პოლიტიკის სფეროებში. მაასტრიხტის ინოვაცია – საერთო საგარეო და უსაფრთხოების პოლიტიკა – არ იყო ისეთი წარმატებული, როგორც ეს ევროკავშირის ზოგიერთ წევრს სურდა. მაასტრიხტის ხელშეკრულების მიხედვით, ერთსულოვნად მიღების შემდეგ, საერთო პოზიციისა და ერთიანი ქმედების იმპლენეტაცია კვალიფიციური უმრავლესობით შეიძლებოდა. მაგრამ საერთო პოზიციასა და ერთიან ქმედებას შორის ზღვარი გაურკვეველი იყო, გადაწყვეტილების მიღების პროცესი კი დამაბნეველი. ამასთან, მინისტრთა საბჭო ვერ გადაეჩვია ყველაფრის ერთსულოვნად გადაწყვეტის ძველ ჩვევასაც.
ევროპული სტაბილურობის პაქტი ცენტრალური და აღმოსავლეთ ევროპის ახლად დამოუკიდებლობა მიღებულ ქვეყნებთან კარგი ურთიერთობების წახალისების ერთ-ერთი პირველი და ყველაზე წარმატებული ერთიანი ქმედება იყო. ევროკავშირისთვის ეს მარტივად მართვადი მექანიზმი აღმოჩნდა. ამის საპირისპიროდ, ევროკავშირმა ვერ შეძლო ბოსნიაში განვითარებული მოვლენების შეჩერება მანამ, სანამ 1995 წელს აშშ არ ჩაერია სამხედრო ძალებით. წევრმა ქვეყნებმა საერთო საგარეო და უსაფრთხოების პოლიტიკის ძალაში შესვლამდე გააცნობიერეს მისი სისუსტეები, რის გამოც მაასტრიხტის ხელშეკრულებითვე დანიშნეს შემდეგი ინტერგავერნმენტალისტური კონფერენცია 1996 წლისთვის, რათა მომხდარიყო მისი პროგრესის შეფასება და პროცედურების გადახედვა. ბოსნიაში ევროკავშირის არაეფექტურობით გამოწვეულმა საზოგადოებრივმა უკმაყოფილებამ და იმედგაცრუებამ ევროკავშირის ყურადღება მის საზღვრებს გარეთ უფრო ეფექტურად მოქმედების საჭიროებაზე გადაიტანა.
საერთო საგარეო და უსაფრთხოების პოლიტიკაზე ამსტერდამის ხელშეკრულების მუხლები ნადვილად წინ გადადგმული ნაბიჯი იყო, თუმცა, არ იყო ისეთი შორს მიმავალი, როგორსაც ევროკავშირის სუპრანაციონალური ინსტიტუტები და სუპრანაციონალურად მოაზროვნე წევრი ქვეყნები ისურვებდნენ. აღნიშნული მუხლები მოიცავდა პოლიტიკის ახალ ინსტრუმენტებს, კვალიფიციური უმრავლესობის უფრო ხშირად და ფართოდ გამოყენებას, „კონსტრუქციული თავშეკავების“ უფლებას (იმ წევრებისთვის, რომელთაც არ უნდოდათ კონკრეტულ ინიციატივაში მონაწილეობა, მაგრამ ერთსულოვნების პროცედურის გათვალისწინებით, არც პროცესის დაბლოკვის მოსურნენი იყვნენ), და მინისტრთა საბჭოს სამდივნოში პოლიტიკის დაგეგმარებისა და ადრეული გაფრთხილების ერთეულის დაარსების გადაწყვეტილებას. ამსტერდამის ხელშეკრულებით ასევე დაფუძნდა საერთო საგარეო და უსაფრთხოების პოლიტიკის სფეროებში უმაღლესი წარმომადგენლის პოსტი, რომელსაც საგარეო არენაზე ევროკავშირი უნდა წარმოედგინა. ამასთან, ამსტერდამის ხელშეკრულების შემდეგ პერიოდში ევროკავშირმა ჩამოაყალიბა რამდენიმე მნიშვნელოვანი საერთო სტრატეგია, განსაკუთრებით, რუსეთთან, დასავლეთ ბალკანეთთან და ხმელთაშუაზღვისპირეთის ქვეყნებთან მიმართებაში.
1999 წლის ივნისში ევროპულმა საბჭომ პირველ უმაღლეს წარმომადგენლად ხავიერ სოლანა დანიშნა. სოლანას გამოცდილება (იგი ნატოს გენერალური მდივანი იყო და საგარეო და თავდაცვის სფეროში აშშ-ის გადაწყვეტილების მიმღებ პირებთან მას კარგი კონტაქტები და ურთიერთოაბა ჰქონდა) ღირებული შენაძენი იგი ევროკავშირისთვის. როგორც მოსალოდნელი იყო, სოლანა ევროკავშირის საგარეო და თავდაცვის პოლიტიკების სფეროში თანამშრომლობას განასახიერებდა. მაგრამ მისი ძალაუფლება ფიქტიური და მორალური უფრო იყო, ვიდრე რეალური. პროცედურულმა სისუსტეებმა კვლავ საფრთხე შეუქმნა ევროკავშირის საგარეო ქმედებების ეფექტურობას: სოლანას თავმჯდომარე ქვეყნის მოსამსახურის როლი ეკავა; მაღალი თანამდებობის მიუხედავად, იგი ყველაზე პატარა ქვეყნის საგარეო საქმეთა მინისტრსაც კი ემორჩილებოდა; და მის და საგარეო ურთიერთობების კომისიონერს შორის ურთიერთობა ბუნდოვანი, ფუნქციები კი გაუმიჯნავი იყო.
ბალკანეთში განვითარებულმა მოვლენებმა კიდევ ერთხელ წარმოაჩინა საერთო საგარეო და უსაფრთხოების პოლიტიკის არაადექვატურობა. ევროკავშირმა ვერ შეძლო სწრაფად და აგრესიულად მოქმედება 1998-1999 წლებში კოსოვოში სერბების მიერ მუსლიმი მოსახლეობის გაჟლეტის შესაჩერებლად. კოსოვოს მოვლენების შემდეგ, ევროკავშირის ბევრმა წევრმა ქვეყანამ ნატო-ს ეგიდით მონაწილეობა მიიღო სხვადასხვა ოპერაციებში, თუმცა, დამოუკიდებლად ევროკავშირს არ შეეძლო ან არ ჰქონდა სურვილი, რომ კოსოვოს მოვლენებში გადამწყვეტი მოქმედებები განეხორციელებინა.
1998 წლის დეკემბერში ბრიტანულ-ფრანგული შეთავაზების საფუძველზე, ევროკავშირმა „ავტონომიური სამხედრო ქმედების შესაძლებლობის“ განვითარება დაიწყო, რაც 2003 წელს სწრაფი რეაგირების ძალის (rapid reaction force) ჩამოყალიბებით დასრულდა. სამხედრო თვალსაზრისით ევროკავშირის ყველაზე ძლიერ ქვეყანას ბრიტანეთს, ევროპული თავდაცვითი ინიციატივების ნაცვლად, ტრადიციულად ყოველთვის აშშ-თან მჭიდრო თანამშრომლობის განვითარება ერჩივნა ხოლმე. მისი წინამორბედების მსგავსად, ბლერიც ატლანტიცისტი იყო, მაგრამ მას ასევე საგარეო და თავდაცვის სფეროებში ევროპული ინტეგრაციის გაღრმავების სურვილიც ჰქონდა (თუმცა, ინტერგავერნმენტალიზმის საწყისებზე). ევროზე უარის თქმის შემდეგ, ბლერს ევროკავშირში ბრიტანეთისთვის ლიდერის როლის მინიჭების საშუალებად სწორედ თავდაცვის სფეროში თანამშრომლობა წარმოედგინა. შირაკი მოხარული იყო ამ საკითხზე ბრიტანეთთან თანამშრომლობით, ბოლოს და ბოლოს, ეს მიზანი ხომ საფრანგეთს უკვე დიდი ხანია გააჩნდა?!
აშშ-ის ადმინისტრაციაში ამ იდეამ მცირე ეჭვები გააჩინა, მაგრამ, საბოლოო ჯამში, 1999 წლის აპრილში ვაშინგტონის სამიტზე ნატო-მ ევროკავშირის ავტონომიური თავდაცვითი შესაძლებლობის მიზანი წარმატებით დაამტკიცა. ორი თვის შემდეგ კიოლნში ევროპულმა საბჭომ ნატო-სგან დამოუკიდებლად (ანუ რეალურად, აშშ-გან დამოუკიდებლად) ევროკავშირის მიერ სამხედრო ოპერაციების ჩატარების შესაძლებლობის განვითარების გადაწყვეტილება მიიღო. კიოლნის დეკლარაციით, ეს იქნებოდა ევროპული კავშირის მშენებლობაში ახალი წინ გადადგმული ნაბიჯი.
ექვსი თვის შემდეგ, 1999 წლის დეკემბერში ჰელსინკის სამიტზე ევროპულმა საბჭომ დააკონკრეტა, თუ რა იქნებოდა ევროკავშირის სამხედრო შესაძლებლობები: 60 000-მდე კარგად შეიარაღებული პირადი შემადგენლობა, რომელსაც ექნებოდა მართვის, კონტროლისა და დაზვერვის საჭირო საშუალებები და რომელიც შეძლებდა 60 დღის განმავლობაში შესაბამის ტერიტორიაზე განლაგებას და მინიმუმ ერთი წლის მანძილზე ადგილზე დარჩენას. თავისი უსაფრთხოებისა და თავდაცვის განვითარებადი პოლიტიკის საწარმოებლად ევროკავშირმა რამდენიმე ორგანოც დააფუძნა: პოლიტიკისა და უსაფრთხოების კომიტეტი (Political and Security Committee), სამხედრო კომიტეტი (Military Committee) და სამხედრო პირადი შემადგენლობა (Military Staff). ამავე პერიოდში, ევროკავშირმა ეფექტურად გადაიბარა დასავლეთ ევროპული კავშირის ფუნქცია-მოვალეობები.
2000-იანი წლების დასაწყისში წევრი ქვეყნების სახელმწიფო ბიუჯეტები სერიოზულ სირთულეებს განიცდიდნენ. ამიტომ ყველაზე დიდი გამოწვევა ამ პროცესში იყო უსაფრთხოებისა და თავდაცვის სფეროში უფრო მჭიდრო თანამშრომლობის რიტორიკასა და რეალობას შორის განსხვავება. ამბიციური მიზნებისა და სურვილების მიუხედავად, რთული ეკონომიკური ვითარების გამო წევრმა სახელმწიფოებმა თავიანთი სამხედრო ბიუჯეტების შეკვეცა განახორციელეს.
ევროკავშირში თავდაცვის სფეროში უფრო მჭიდრო თანამშრომლობის მოწოდებების მიუხედავად, ბრიტანეთსა და საფრანგეთს შორის მნიშვნელოვნად დაიძაბა ურთიერთობა იმაზე, თუ როგორ მოქცეულიყვნენ ერაყთან დაკავშირებით. ვითარებამ პიკს მიაღწია 2003 წლის მარტში, როდესაც აშშ-მა და ბრიტანეთმა, საფრანგეთისა და გერმანიის წინააღმდეგობის მიუხედავად, ერაყი დაიპყრეს. ამის საპასუხოდ, ამავე წლის გვიან აპრილს საფრანგეთის, გერმანიის, ბელგიისა და ლუქსემბურგის ლიდერებმა თავდაცვის სფეროში თანამშრომლობაზე მინისამიტი ჩაატარეს, რომელზეც ბრიტანეთი და აშშ-სადმი პოზიტიურად განწყობილი წევრი სახელმწიფოები შეგნებულად არ მიიწვიეს.
სიტუაციის განსამუხტად, ევროკავშირს შიგნით და ასევე ევროკავშირისა და აშშ-ის ლიდერებს შორის ურთიერთობების დასარეგულირებლად, 2003 წლის ივნისში სოლანამ ევროპულ საბჭოს ახალი დოკუმენტი წარუდგინა. „უსაფრთხო ევროპა უკეთეს მსოფლიოში“ გლობალური უსაფრთხოებისთვის სამ მთავარ გამოწვევას ასახელებდა: ტერორიზმი, მასობრივი განადგურების იარაღი და არშემდგარი ქვეყნებიდან გამოწვეული შედეგები. ამ საფრთხეებზე სოლანა ევროკავშირის მხრიდან უხეში, ძლიერი ფორმებით რეაგირების (მათ შორის, სამხედრო ძალის გამოყენების) მომხრე იყო. ეს დოკუმენტი საფუძველი გახდა უსაფრთხოების სტრატეგიის, რომელიც ევროპულმა საბჭომ დაამტკიცა.
ახალი სტრატეგია 2001 წლის 11 სექტემბრის შემდეგ არსებულ უსაფრთხოების გამოწვევებზე აშშ-ის ხედვას უფრო ასახავდა, ვიდრე ევროკავშირის ტრადიციულ მსოფლმხედველობას. თუმცა, იგი მხარს უჭერდა მრავალმხრივ საერთაშორისო სისტემასა და გაეროს ფუნდამენტურ როლს. მან კვლავ დააახლოვა ევროკავშირის შიგნით და ასევე ევროკავშირსა და აშშ-ს შორის არსებული განსხვავებული ხედვები. ამავე დროს, ევროკავშირის საერთაშორისო გავლენისა და სანდოობის გასაზრდელად, ახლად შემუშავებული კონსტიტუციის ხელშეკრულების პროექტი უკვე შეიცავდა ევროპული საბჭოს მუდმივმოქმედი პრეზიდენტისა და ევროკავშირის საგარეო საქმეთა მინისტრის პოსტების შემოღების მუხლებს.
თუმცა, უსაფრთხოებისა და თავდაცვის ეფექტურ პოლიტიკას თავისი ზღვარი ჰქონდა, რომლის იქითაც წევრი ქვეყნების უმრავლესობა გადაბიჯებას არ აპირებდა. მაგალითად, არც ბრიტანეთი და არც საფრანგეთი გაეროს უშიშროების საბჭოში ევროკავშირის ერთიანი ადგილისთვის საკუთარ მუდმივ წევრობას არ დათმობდა. ასევე, მხოლოდ რამდენიმე ქვეყანას შეიძლება დაეშვა საკუთარი ეროვნული თავდაცვის პასუხისმგებლობის ევროპულ სუპრანაციონალურ ინსტიტუტებზე გადაცემა. ამის მიუხედავად, ევროკავშირმა ერაყისგან გარკვეული მაგალითები ისწავლა: მას არ/ვერ შეეძლო გამხდარიყო აშშ-ის მსგავსი ძლიერი ძალა, მაგრამ ევროკავშირმა საერთაშორისო პოლიტიკურ არენაზე უფრო მეტი პასუხისმგებლობითა და უფრო მეტად თანმიმდევრული პოლიტიკით დაიწყო მოქმედება.
ლისაბონის ხელშეკრულების წინამდებარე და შემდეგი პერიოდი
კონსტიტუციური კონვენცია (Constitutional Convention)
2003 წლის 18 ივლისს ტექსტის ბოლო ვარიანტი სახელად ევროპისთვის კონსტიტუციის დამფუძნებელი ხელშეკრულების პროექტი (Draft Treaty Establishing a Constitution for Europe) კონვენციის მიერ მინისტრთა საბჭოს იტალიის თავმჯდომარეობას წარედგინა.
კონსტიტუციური ხელშეკრულება (Constitutional Treaty)
კონსტიტუციური ხელშეკრულებისთვის რამდენიმე რამ იყო დამახასიათებელი. პირველი, სიმბოლურად მნიშვნელოვანი სიტყვის „კონსტიტუცია“ გამოყენების მიუხედავად, იგი არ იყო ისეთი მარტივი დოკუმენტი, რომ ფართოდ ყოფილიყო „შესაფერის“ კონსტიტუციად აღიარებული. მხოლოდ ნაწილი I და ფუნდამენტური უფლებების ქარტია შეიძლებოდა განხილულიყო ისეთ ელემენტებად, რომლებსაც ბევრ ეროვნულ კონსტიტუციებში შეხვდებით. თუმცა, ეს ნაწილები ტრადიციულ კონსტიტუციურ საკითხებთან მიმართებაში საკმაოდ სუსტი იყო: არ იყო ხელისუფლების მკაფიო ფილოსოფია გახმოვანებული; არ იყო შექმნილი ევროკავშირის მოქალაქეობის მყარი საფუძველი; ევროკავშირის ბიუჯეტისთვის არ არსებობდა ის მუხლები, რომლებიც განკუთვნილი იყო მნიშვნელოვანი ხარჯვითი პოლიტიკის მიმართულებების დასაფინანსებლად; საგარეო და თავდაცვის პოლიტიკის გამოყენებით მოქალაქეების ინტერესების დაცვისა და მხარდაჭერისათვის ევროკავშირისთვის გადაცემული ინსტრუმენტები კი კვლავ შედარებით სუსტი იყო. ანუ სხვა სიტყვებით, ევროკავშირის „კონსტიტუციას“ მხოლოდ ძალიან ბუნდოვნად და სუსტად ახასიათებდა ის თვისებები, რომლებთაც ეროვნულ კონსტიტუციებში, როგორც წესი, მყარად ჰქონდათ ფესვები გადგმული. ამასთან, იმის გამო, რომ წევრ ქვეყნებს სურვილი ჰქონდათ, დეტალურად კოდიფიცირებული ყოფილიყო ევროკავშირის ფუნქციონირების უამრავი სხვა სფერო, კონსტიტუციური ხელშეკრულების ნაწილად იქცა ჩვეულებრივი მოქალაქისთვის არაფრის მომცემი და უინტერესო უამრავი ტექნიკური საკითხიც.
მეორე, კონსტიტუციური ხელშეკრულების უმეტესი ნაწილი იმ ხელშეკრულებებიდან იყო გადმოტანილი, რომლის ჩანაცვლებასაც იგი აპირებდა (ნიცის ხელშეკრულების მდგომარეობით რომის ხელშეკრულებები და მაასტრიხტის ხელშეკრულება). ამასთან, მასში მთლიანად იყო ინკორპორირებული ფუნდამენტური უფლებების ქარტია. შესაბამისად, კონსტიტუციურ ხელშეკრულებას არსებულ სახელშეკრულებო კანონმდებდებლობაში რადიკალური ცვლილებები არ შეჰქონდა.
მესამე, კონსტიტუციური ხელშეკრულება, ერთიანი ევროპული აქტის შემდეგ ხელშეკრულებების მსგავსად, ევროკავშირის უფრო მეტი ეფექტურობისა და უფრო მეტი დემოკრატიულობისთვის მხოლოდ მოკრძალებულ ცვლილებებს შეიცავდა. მაგალითისთვის, დიდი ყურადღება იყო მიპყრობილი ევროკავშირის საგარეო საქმეთა მინისტრის პოსტზე, სინამდვილეში კი იგი საერთო საგარეო და უსაფრთხოების პოლიტიკაში მინისტრთა საბჭოს უმაღლესი წარმომადგენლისა და კომისიის საგარეო ურთიერთობათა კომისიონერის პოსტების უბრალოდ გაერთიანება იყო.
მეოთხე, კონსტიტუციური ხელშეკრულებით წევრი ქვეყნები შეეცადნენ, ევროკავშირისთვის მეტი ერთიანობა და იდენტობა მიენიჭებინათ. ამისთვის მათ რამდენიმე ღონისძიება განახორციელეს, მათ შორის, იუსტიციისა და საშინაო საქმეების საყრდენის მაასტრიხტის ხელშეკრულებაში გადატანა, ევროკავშირისთვის იურიდიული პირის სტატუსის მინიჭება, ევროპული საბჭოს ნახევრად მუდმივი პრეზიდენტისა და ევროკავშირის საგარეო საქმეთა მინისტრის პოსტების შემოღება და სხვა.
მეხუთე, ინსტიტუციური მუხლებისა და გადაწყვეტილების მიღების წესების ცვლილებას, საერთო ჯამში, არსებითად არ დაურღვევია ევროკავშირში ინტერგავერნმენტალიზმისა და სუპრანაციონალიზმის ბალანსი. ძალიან მცირე მატება იყო სუპრანაციონალიზმის მიმართულებით, როდესაც მინისტრთა საბჭოში კვალიფიციური უმრავლესობით კენჭისყრა რამდენიმე დამატებით სფეროზე გავრცელდა. თუმცა, ეს სფეროები ძირითადად ნაკლებ მნიშვნელოვანი და ტექნიკური ხასიათის იყო. მაღალი სენსიტიურობის საკითხები (მათ შორის, ხელშეკრულების რეფორმა, გაფართოება, ფინანსური თემები, სოციალური პოლიტიკა, საერთო საგარეო და უსაფრთხოების პოლიტიკის უმეტესი ნაწილი და მთლიანი საერთო უსაფრთხოებისა და თავდაცვის პოლიტიკა) კვლავ ერთსულოვნად წყდებოდა. ინტერგავერნმენტალიზმის სასარგებლოდ კი, ევროპული საბჭოს პრეზიდენტის ახალი პოსტის შემოღებით გაძლიერდა ევროკავშირის ყველაზე ინტერგავერნმენტალისტური ინსტიტუტი – ევროპული საბჭო.
მეექვსე, კონსტიტუციური ხელშეკრულების მნიშვნელობა არ გამოიხატებოდა მხოლოდ ევროკავშირის სტრუქტურის, ინსტიტუტების, გადაწყვეტილების მიღების პროცესის ან მისი პოლიტიკის მიმართულებების შესახებ მუხლებში. არსებითი სიმბოლური დატვირთვა ჰქონდა, ასევე, სიტყვა „კონსტიტუციასა“ და ევროკავშირის ჰიმნისა (ბეთჰოვენის „სიხარულის ოდა“) და დროშისთვის (ლურჯ ფონზე 12 გამორჩეული, ყვითელი ფერის ვარსკვლავი) ხელშეკრულებითი სტატუსის მინიჭებასაც. ბევრი ევროპელისთვის (ევროფილისთვისაც და ევროსკეპტიკოსისთვისაც) ეს სიმბოლური დამატებები იყო ნიშანი, რომ „ევროპის მშენებლობის“ პროცესში უზარმაზარი ნაბიჯები იდგმებოდა. დიდწილად სწორედ ამ სიმბოლური დატვირთვის გამო, ხელშეკრულებამ გაცილებით მეტი პოლიტიკური ყურადღება მიიქცია, ვიდრე მისმა წინამორბედებმა 1990-იან და 2000-იან წლებში. ამასთან, რატიფიკაციის პროცესში სწორედ მისი წყალობით შეიქმნა ის გადაულახავი სირთულეები, რომლებმაც, საბოლოო ჯამში, მისი არსებობაც შეიწირა.
კონსტიტუციური ხელშეკრულების რატიფიკაცია
რომში ოფიციალურად ხელმოწერის მიუხედავად, რატიფიკაციის გარეშე კონსტიტუციური ხელშეკრულება ძალაში ვერ შევიდოდა. წევრმა ქვეყნებმა იცოდნენ, რომ ამ პროცესში პრობლემები აუცილებლად შეიქმნებოდა. ამიტომ ხელშეკრულების IV ნაწილში ჩაწერეს, რომ, თუ ხელშეკრულების ხელმოწერიდან ორი წლის მანძილზე ქვეყნების 4/5-ი წარმატებით დაასრულებდა რატიფიკაციას, მაგრამ ერთ ან რამდენიმე ქვეყანას სირთულეები შეექმნებოდა, ეს საკითხი განსახილველად და სამოქმედოდ გადაეცემოდა ევროპულ საბჭოს. კონსტიტუციურ ხელშეკრულებას ხელი 2004 წლის ოქტომბერში მოეწერა, შესაბამისად, რატიფიკაციის დრო წევრ სახელმწიფოებს 2006 წლის ოქტომბრამდე ჰქონდათ.
კონსტიტუციური ხელშეკრულების შემთხვევაში უფრო მეტი რეფერენდუმის ჩატარების ალბათობა მაღალი იყო: ჯერ ერთი, იმიტომ, რომ ხელშეკრულებას დიდი სიმბოლური მნიშვნელობა ჰქონდა – იგი არ იყო უბრალოდ „კიდევ ერთი“ ჩამასწორებელი დოკუმენტი; და მეორე, იმიტომ, რომ გაფართოებულ ევროკავშირში ამჯერად გაცილებით მეტი წევრი ქვეყანა იყო. საბოლოოდ, ევროკავშირის წევრების დაახლოებით ნახევარმა რეფერენდუმის ჩატარება გადაწყვიტა. მათ გადაწყვეტილებაში ეროვნულ დონეზე პოლიტიკურმა წნეხმაც დიდი გავლენა იქონია. მაგალითად, დიდ ბრიტანეთში არჩევნები ახლოვდებოდა, ოპოზიციურმა კონსერვატიულმა პარტიამ კი განაცხადა, რომ გამარჯვების შემთხვევაში რეფერენდუმს დანიშნავდა კონსტიტუციურ ხელშეკრულებასთან დაკავშირებით. პრემიერ-მინისტრი ბლერი გამოუვალ მდგომარეობაში იყო: ეროვნულ დონეზე რეფერენდუმის არდანიშვნა მოახლოებული არჩევნებისთვის პოლიტიკურად წამგებიანი სვლა იყო; არადა გერმანიის კანცლერი, საფრანგეთის პრეზიდენტი და ბრიტანეთის პრემიერ-მინისტრი შეთანხმებულები იყვნენ, რომ არ გარისკავდნენ, არ დანიშნავდნენ რეფერენდუმს და რატიფიკაციას მხოლოდ პარლამენტის მეშვეობით განახორციელებდნენ. ბოლოს და ბოლოს, ბლერმა შიდა პოლიტიკას მიანიჭა უპირატესობა და კონსერვატებს რეფერენდუმის დანიშვნის გადაწყვეტილებით უპასუხა. ამან, თავის მხრივ, გააძლიერა საფრანგეთში რეფერენდუმის ჩატარების მომხრეთა პოზიციები და გაზარდა პრეზიდენტ შირაკზე ზეწოლა.
ამ ორივე „პრობლემამ“ გავლენა იქონია რატიფიკაციის რეფერენდუმებზე საფრანგეთში 2005 წლის 29 მაისს და ნიდერლანდებში ამავე წლის 1 ივნისს. ამ დროისთვის ათ წევრ ქვეყანას უკვე წარმატებით ჰქონდა რატიფიკაცია დასრულებული. მათ შორის, მხოლოდ ესპანეთმა გამართა რეფერენდუმი (42,3%-იანი აქტივობით ესპანეთის მოსახლეობის 76,7%-მა მხარი დაუჭირა კონსტიტუციურ ხელშეკრულებას). საფრანგეთსა და ნიდერლანდებში რეფერენდუმის კამპანიის პროცესებმა რამდენიმე მიზეზის გამო მნიშვნელოვნად გაზარდა არა-ს მხარდამჭერთა რაოდენობა. პირველი, იზრდებოდა ხელშეკრულების ფორმისადმი ნეგატიური დამოკიდებულება, ვინაიდან ბევრი ფიქრობდა, რომ ხელშეკრულება ემსახურებოდა ელიტის და არა ფართო საზოგადოების ინტერესებს. მეორე, მოქალაქეებში არსებობდა შეშფოთება, რომ ხელშეკრულებაში უპირატესობას „ანგლო-ამერიკული“ სოციალური და ეკონომიკური ფასეულობები იღებდნენ. სინამდვილეში, წინა ხელშეკრულებებთან შედარებით ფასეულობებში არსებითი განსხვავება არ იყო, თუმცა, არა კამპანიის ორგანიზატორები ამის საწინააღმდეგოს მოსახლეობას წარმატებით უმტკიცებდნენ და, ასევე, აშინებდნენ, რომ კეთილდღეობის არსებული სისტემების შენარჩუნება შეიძლება ვეღარ მომხდარიყო. მესამე, არა კამპანიაში ჩართული იყო რამდენიმე ისეთი თემატიკაც, რომელიც არ ეხებოდა კონსტიტუციურ ხელშეკრულებას, მათ შორის, არსებული მთავრობისადმი უკმაყოფილება; 2004 წლის გაფართოებით და თურქეთის პოტენციური გაწევრიანებით გამოწვეული ნაკლები უსაფრთხოების განცდა; ნიდერლანდებში უკმაყოფილება იმის გამო, რომ ასეთი პატარა ქვეყანა წილობრივად ევროკავშირის ბიუჯეტში ყველაზე მეტის შემტანი იყო. საბოლოოდ, ორივე რეფერენდუმის შედეგები კონსტიტუციური ხელშეკრულების აშკარა უარყოფა იყო. საფრანგეთში 54,9%-მა (69,7%-იანი აქტივობით), ნიდერლანდებში კი 61,7%-მა (63%-იანი აქტივობით) ნეგატიური პოზიცია დააფიქსირა.
ამის შემდეგ დღის წესრიგში დადგა საკითხი, თუ როგორ მოქცეულიყვნენ. ევროკავშირის ზოგი ლიდერი მხარს უჭერდა რატიფიკაციის პროცესის გაგრძელებას და არგუმენტის სიმყარისთვის კონსტიტუციური ხელშეკრულების „4/5“-ის მუხლი მოჰყავდა. მათ შორის იყვნენ მინისტრთა საბჭოს თავმჯდომარე ქვეყნის ლუქსემბურგის პრემიერ-მინისტრი ჟან-კლოდ იუნკერი, საფრანგეთის პრეზიდენტი შირაკი და გერმანიის კანცლერი შრიოდერი. თუმცა, საწინააღმდეგო აზრი ჰქონდა დიდი ბრიტანეთის პრემიერ-მინისტრ ტონი ბლერს. იგი თვლიდა, რომ ვინაიდან ყველა სახელმწიფოს მიერ ხელშეკრულების რატიფიკაციის გარეშე იგი ძალაში ვერ შევიდოდა, აუცილებელი იყო პროცესის შეჩერება და მდგომარეობის შეფასება-გადახედვა.
საფრანგეთისა და ნიდერლანდების რეფერენდუმებიდან ერთი კვირის შემდეგ ევროპული საბჭოს სამიტი იყო ჩანიშნული. ევროპელმა ლიდერებმა მხედველობაში მიიღეს ის ფაქტი, რომ ხელშეკრულების უარყოფას ნეგატიური გავლენა ექნებოდა სხვა ქვეყნებში დაგეგმილ რეფერენდუმებზე და ამ ქვეყნის მთავრობებს კიდევ უფრო გაუჭირდებოდათ პოზიტიური შედეგების მიღწევა. შესაბამისად, მათ რატიფიკაციის პროცესის შეჩერება გადაწყვიტეს. სამიტის დეკლარაციაში აღნიშნული იყო, რომ ეს საკითხი 2006 წლის პირველ ნახევრამდე გადაიდებოდა, ეს პერიოდი კი ყველა ქვეყანაში მდგომარეობის შესწავლისა და შეფასებისთვის იქნებოდა გამოყენებული. იმ ქვეყნებს, რომლებშიც რეფერენდუმის ჩატარება ვერ მოესწრო, მისცეს ნება, სურვილისამებრ ემოქმედათ: გადაედოთ რეფერენდუმი ან მაინც ჩაეტარებინათ იგი. ლუქსემბურგის გარდა, ყველა წევრმა სახელმწიფომ შეაჩერა რეფერენდუმის პროცესი. ლუქსემბურგის რეფერენდუმზე 90,5%-იანი აქტივობიდან 56.52% დადებითი და 43,48% უარყოფითი პასუხი დაფიქსირდა.
კონსტიტუციური ხელშეკრულებიდან ლისაბონის ხელშეკრულებამდე
კონსტიტუციური ხელშეკრულების შთამომავლის შინაარსის მომზადება 2007 წლის პირველ ნახევარში მინისტრთა საბჭოს გერმანიის თავმჯდომარეობისას დაიწყო. საწყისი საქმიანობა წევრი ქვეყნების მაღალი თანამდებობის პირებმა, წარმომადგენლება – შერპასებმა (sherpas) განახორციელეს. მათ მიერ მომზადებული ბერლინის დეკლარაციის პროექტი 2007 წლის მარტში, ევროპული ეკონომიკური თანამეგობრობის ხელშეკრულების (იგივე, რომის ხელშეკრულების) 50 წლის იუბილის აღნიშვნისას წარადგინეს.
2007 წლის ივნისში ევროპულმა საბჭომ დაამტკიცა შერფასების მიერ მომზადებული ინტერგავერნმენტალისტური კონფერენციის მანდატის/დღის წესრიგის პროექტი. იგი ძალიან კონკრეტული და ვიწრო იყო (მათ შორის, დიდი ბრიტანეთის „წითელი ხაზების“ აღიარება). ახალი ხელშეკრულების სამუშაო ვარიანტს რეფორმის ხელშეკრულება (Reform Treaty) ეწოდა.
ნიცის ხელშეკრულების მსგავსად, ლისაბონის ხელშეკრულებაზე 2008 წლის ივნისში ირლანდიაში ჩატარებული რეფერენდუმი ჩავარდა: 53,1%-იანი აქტივობიდან ხელშეკრულებას 46,4%-მა დაუჭირა მხარი, 53,6% კი წინააღმდეგ წავიდა. წინა რატიფიკაციის მსგავსადვე, კვლავ გადაწყდა, რომ ირლანდიას გამონაკლისის სახით მისცემდნენ გარანტიებს იმ საკითხებზე, რომელთა გამოც, ლიდერების აზრით, ირლანდიის მოსახლეობამ ნეგატიური პოზიცია დააფიქსირა. საბოლოო ჯამში, გარანტიებმა ორი სახე მიიღო:
- პირველი, ლისაბონის ხელშეკრულებაში ეწერა, რომ 2014 წლიდან კომისიონერების რაოდენობა წევრი ქვეყნების რაოდენობის 2/3-მდე შემცირდებოდა. ირლანდიაში შეშფოთებულები იყვნენ იმის გამო, რომ ირლანდიას ყოველთვის ვერ ეყოლებოდა ირლანდიელი კომისიონერი. ამიტომ 2008 წლის დეკემბრის სამიტზე ევროპული საბჭო შეთანხმდა, რომ ლისაბონის ხელშეკრულების ამ მუხლს ჩაანაცვლებდა ნიცის არსებული სისტემა – ერთი ქვეყნიდან ერთი კომისიონერი.
- მეორე, ლისაბონის ხელშეკრულებას დაემატა ახალი პროტოკოლი, რომლითაც ირლანდიას მიეცა გარანტია, რომ ხელშეკრულება გავლენას არ მოახდენდა ირლანდიის საგადასახადო პოლიტიკაზე, ეთიკურ საკითხებზე (განსაკუთრებით, აბორტზე), სამხედრო ნეიტრალიტეტსა და სოციალური პოლიტიკის გარკვეულ სფეროებზე.
ამის შემდეგ, 2009 წლის ოქტომბერში, ნიცის ხელშეკრულების მსგავსად, ირლანდიის ხელისუფლებამ განმეორებითი რეფერენდუმი დანიშნა და წინას მსგავსად ამ შემთხვევაშიც პოზიტიური პასუხი კომფორტული უმრავლესობით მიიღო: 58%-იანი აქტივობიდან 67,1%-მა დადებითი, 32,9%-მა კი უარყოფითი პასუხი დააფიქსირა. ირლანდიელების პოზიციაზე გავლენა ასევე იქონია საერთაშორისო ფინანსურმა კრიზისმა და ევროკავშირის „მფარველობის“ გარეთ მყოფი სხვა პატარა ქვეყნის ისლანდიის ეკონომიკური კოლაფსის სერიოზულმა საფრთხემაც.
ირლანდიის რეფერენდუმის წარმატების შემდეგ, პოლონეთის პრეზიდენტმა ლეხ კაჩინსკიმაც მალევე დაამტკიცა ხელშეკრულება. 3 ნოემბერს ჩეხეთის რესპუბლიკის პრეზიდენტის ვაცლავ კლაუსის დაჟინებული მოთხოვნით, ევროპულმა საბჭომ დამატება შეიტანა ლისაბონის ხელშეკრულების 30-ე პროტოკოლში, რის შედეგადაც ფუნდამენტური უფლებების ქარტიის მოქმედება შეიზღუდა ჩეხეთთან მიმართებაში. ამასთან, ჩეხეთის საკონსტიტუციო სასამართლომ დაასკვნა, რომ ხელშეკრულება არ ეწინააღმდეგებოდა ჩეხეთის ეროვნულ კონსტიტუციას. ამის შემდეგ, კლაუსმა, ბოლოს და ბოლოს, ხელი მოაწერა ლისაბონის ხელშეკრულებას, რითაც წარმატებით დასრულდა ჩეხეთსა და ევროპულ კავშირში მისი რატიფიკაციის პროცესი.
2009 წლის 1 დეკემბერს (თითქმის რვა წლის შემდეგ 2001 წლის ლაეკენის სამიტიდან, რომლის დროსაც დაიწყო ხელშეკრულების მომზადება-შექმნის რაუნდი) ლისაბონის ხელშეკრულება ძალაში შევიდა.
ლისაბონის ხელშეკრულება
კონსტიტუციური ხელშეკრულების არსებითი ნაწილი ლისაბონის ხელშეკრულებაში აისახა. ამის მინიმუმ ორი მიზეზი არსებობდა: პირველი, ახალი, ყველასათვის მისაღები ხელშეკრულების მიღების პროცესი 2001 წლიდან მიმდინარეობდა და მთავრობებს აღარ ჰქონდათ ამ პროცესის კიდევ უფრო მეტად გაგრძელების სურვილი. წევრ ქვეყნებს აღარ უნდოდათ პოზიციების ხელახალი განხილვა და მიღწეული შეთანხმებების გადასინჯვა, რაც დამატებით დროსა და ენერგიას მოითხოვდა. შესაბამისად, ინტერგავერნმენტალისტურ კონფერენციაზე კონსტიტუციური ხელშეკრულებიდან მხოლოდ „კონსტიტუციური“ ელემენტები ამოიღეს, და ზოგიერთ წევრ ქვეყნებს ცალკეული დამატებითი გარანტიები ან გამონაკლისები შესთავაზეს.
და მეორე, კონსტიტუციურ ხელშეკრულებაში კონკრეტული მუხლების შეტანის აუცილებლობა და მიზეზები კვლავ დღის წესრიგში იდგა. მაგალითად,
- საჭირო იყო ევროპული საბჭოსთვის მეტი ინსტიტუციური შესაძლებლობების მიცემა (ამიტომ ლისაბონის ხელშეკრულებაში შენარჩუნდა კონსტიტუციური ხელშეკრულების მუხლი, რომლის მიხედვითაც დაარსდა ევროპული საბჭოს პრეზიდენტის პოსტი);
- ასევე, მნიშვნელოვანი იყო ევროკავშირის საგარეო პროფილის გაზრდა/განვითარება (ამიტომ ლისაბონის ხელშეკრულებაში დარჩა კონსტიტუციური ხელშეკრულების მუხლი, რომლითაც, საერთო საგარეო და უსაფრთხოების სფეროში უმაღლესი წარმომადგენლისა და საგარეო ურთიერთობების კომისიონერის პოსტების გაერთიანებით, იქმნებოდა საგარეო ურთიერთობებისა და უსაფრთხოების სფეროში ევროკავშირის უმაღლესი წარმომადგენლის თანამდებობა);
- ამასთან, არსებითად იყო საჭირო კომისიონერთა კოლეგიის ერთიანობისა და ყოველდღიური საქმიანობის გაუმჯობესება (ამიტომ ლისაბონის ხელშეკრულებაში შენარჩუნდა კონსტიტუციური ხელშეკრულების მუხლი, რომლის მიხედვითაც 2014 წელს კომისიონერთა რაოდენობა წევრი ქვეყნების რაოდენობის 2-3 გახდებოდა. თუმცა, მოგვიანებით, ირლანდიის რეფერენდუმის წარმატებისთვის ეს მუხლი ამოიღეს და ძალაში კვლავ ნიცის ფორმულა – ერთი ქვეყნიდან ერთი კომისიონერი – დარჩა);
- ამას გარდა, სასურველი იყო მინისტრთა საბჭოს გადაწყვეტილების მიღების შესაძლებლობის ზრდა (ამიტომ ლისაბონის ხელშეკრულებაში დარჩა კონსტიტუციური ხელშეკრულების მუხლი, რომლის მიხედვითაც კვალიფიციური უმრავლესობით კენჭისყრის დაფარვის სფეროები იზრდებოდა);
- ყველაფერთან ერთად, საჭირო იყო მინისტრთა საბჭოს აწონილი ხმების უფრო მარტივი სისტემით ჩანაცვლება (ამიტომ ლისაბონის ხელშეკრულებაში შენარჩუნდა კონსტიტუციური ხელშეკრულების მუხლი, რომლითაც არსებული სამმაგი უმრავლესობა 2014 წლიდან ნაწილობრივ, 2017 წლიდან კი მთლიანად ჩანაცვლდებოდა ორმაგი უმრავლესობით – ხმის მიმცემი ქვეყნებისა (55%) და ევროკავშირის მოსახლეობის (65%) გაზრდილი პროცენტული მაჩვენებლებით);
- და ბოლოს, მნიშვნელოვან პრობლემას კვლავ წარმოადგენდა „დემოკრატიული დეფიციტი“ (ამიტომ ლისაბონის ხელშეკრულებაში შენარჩუნდა კონსტიტუციური ხელშეკრულების მუხლები, რომლითაც თანაგადაწყვეტის პროცედურის გაფართოებით იზრდებოდა ევროპული პარლამენტის როლი და რომლითაც, ასევე, ფუნქციონირებას იწყებდა მოქალაქეთა ინიციატივის პროცედურა – მოქალაქეთა უფლება, გარკვეული პირობების დაკმაყოფილების შემთხვევაში, კომისიისთვის მოეთხოვათ საკანონმდებლო წინადადების ინიცირება).
ლისაბონის ხელშეკრულებამ რომის ხელშეკრულებას ახალი სახელი ევროკავშირის ფუნქციონირების ხელშეკრულება (Treaty on the Functioning of the Union (TFEU)) უწოდა. ლისაბონის ხელშეკრულების შესწორებები და დამატებები საკმაოდ მრავლად იყო, მათ უმეტესობას კი პოტენციურად დიდი გავლენის მოხდენა შეეძლო. მაგალითისთვის,
- ევროკავშირისთვის ახალი და გაძლიერებული კომპეტენციების მინიჭებით (განსაკუთრებით, შიდა უსაფრთხოებისა და ენერგეტიკის სფეროებში) მას შესაძლებლობა ექნებოდა, უკეთ განევითარებინა საჭირო და ერთიანი პოლიტიკის მიმართულებები;
- ევროპული საბჭოს პრეზიდენტი და საგარეო პოლიტიკისა და უსაფრთხოების სფეროში ევროკავშირის უმაღლესი წარმომადგენელი ევროკავშირის უფრო ძლიერი და ფოკუსირებული ლიდერობის პოტენციალს ქმნიდნენ (თუმცა, ამ თანამდებობების შექმნით ინსტიტუტებს შორის პოტენციური დაძაბულობა შეიძლება განვითარდეს, ვინაიდან ევროპული საბჭოს პრეზიდენტის, ევროპული კომისიის პრეზიდენტისა და საგარეო ურთიერთობების საკითხის შემთხვევაში, უმაღლესი წარმომადგენლის ინტერესები შეიძლება გადაიკვეთოს და ისინი ამ ინტერესების დაცვისთვის გაჩაღებულ „ბრძოლაში“ აღმოჩნდნენ).
- 2014 წლიდან ნაწილობრივ და 2017 წლიდან მთლიანად, მინისტრთა საბჭოში კენჭისყრის ახალი წესებით ძალთა ბალანსი შეიძლება მნიშვნელოვნად გადაიხაროს დიდი ქვეყნების სასარგებლოდ.
- კვალიფიციური უმრავლესობის კენჭისყრის სფეროების გაფართოებამ ხელი უნდა შეუწყოს გადაწყვეტილებების მიღების პროცესს ისეთ მიმართულებებში, როგორიც არის, მაგალითად, ძალიან მნიშვნელოვანი იუსტიციისა და საშინაო საქმეები.
- თანაგადაწყვეტის პროცედურის (ლისაბონის ხელშეკრულებით ჩვეულებრივი საკანონმდებლო პროცედურა) დაფარვის სფეროების გაზრდითა და საბიუჯეტო (ორივე, ყოველწლიური და მრავალწლიანი ბიუჯეტის) პროცედურებში ცვლილებების შეტანით არსებითად გაძლიერდა ევროპული პარლამენტის ძალაუფლება.
